ABSTRACTSÖZETLER

A Future for the Byzantine Past: A Personal Insight into Byzantine Studies in Turkey by a Graduate Student
Zeynep Olgun

The development of the field of Byzantine Studies in Turkey since the early 2000s is awe-inspiring. During my four years as a graduate student, I’ve had the fortune to see some of this development firsthand. I would like to contribute to the panel Byzantine Studies in Turkey through the Eyes of Early Career Byzantinists with my insight as a graduate student of Byzantine Studies in both Turkey and abroad (Austria and the UK) and to focus on issues which I think are potential areas of improvement that would benefit not only the Byzantinists of today, but also tomorrow.

I will focus on three issues which, as a PhD student, I consider to be important for our field in Turkey. Firstly, there is a general trend in the wider field of Byzantine Studies which promotes a new interdisciplinary approach to research, combining literary, archaeological, and art historical sources among others, taking full advantage of these individual fields. I want to underline that Turkey has a great potential for fostering this research not only because of prominent departments of History, Archaeology, and Art History, but also for housing the very tangible remains of the Byzantine Empire. Therefore, Turkey could be the vanguard in interdisciplinary methodologies for the benefit of the field’s development at an international level.

Secondly, I would like to emphasize the lack of a wide framework, institution, or body to organize, oversee, fund, promote, and circulate the events related to our field in Turkey. The Turkish National Committee for Byzantine Studies, “Bizans/Doğu Roma İncelemeleri Türkiye Milli Komitesi”, is not involved in training or funding and lacks a physical or online presence. Most intellectual events and network-building is limited to Istanbul, where many research centres, both university-based and foreign, hold regular events. An independent circular to update recipients of these events is also published in Istanbul. I would like to discuss alternative bodies that could take over the role to further proliferate the networks of scholars and students in an encompassing manner, to support all of the Byzantinists in Turkey with a wider geographic focus.

Lastly, I would like to raise the issue of undergraduate language training for the students aiming to focus on the Byzantine period. Most history departments offer courses on Ottoman and Latin languages for Medievalists, meanwhile Greek is very often under the monopoly of the Ancient Greek Language and Literature departments. I would like to consider ways of making Byzantine Greek, and therefore Byzantine Studies in general more accessible to those at the undergraduate level.

A New “French Province” of Byzantine Art: Exploration of Cappadocia in the Turkish Republic
Tolga B. Uyar

Nearly a decade after the birth of the Republic of Turkey, David Talbot Rice published a short essay titled “A New Province of Byzantine Art” in The Burlington Magazine for Connoisseurs. Although the paper focuses specifically on what its author defined, back then, as a hitherto unknown technique in Byzantine art, namely that of incrustation, it also offers valuable testimony about emerging trends in the broad field of Byzantine studies at the beginning of the 20th century. Quite rightly, the first to the third quarters of the 1900s mark a period of major shifts in scholarly attention, from prestigious monuments and objects preserved in the urban centers and well-known collections of the West, to the modest examples of material culture, such as the less elaborate findings of the archaeological excavations or the wall paintings of rural churches in the new nation-states of the Balkans and Turkey—that is to say, countries on the former territories of successive Byzantine and Ottoman Empires.

Byzantine Cappadocia, henceforth in the geographic center of young Turkey, had already been attracting attention amid those “new lands for Byzantine art and architecture”. I believe it is no coincidence that both the aforementioned essay of D. T. Rice and the fundamental corpus of the painted churches of Cappadocia, published progressively from the mid-1920s by the French Jesuit and scholar Guillaume de Jerphanion, bear the identical title, “A New Province of Byzantine Art” / Une nouvelle province de l’art byzantine. Interest in Byzantine architecture, and especially in the monumental paintings of the rock-carved churches in Cappadocia, reached a peak between the 1920s and 1940s following the seminal work of Guillaume de Jerphanion. The influence of this colossal and authoritative study opened a path in the aftermath of World War II for vibrant scholarship, establishing a methodology to examine extremely rich and unexplored artistic evidence in the highlands of Anatolia. Furthermore, the different ways in which the considerable material evidence in Cappadocia has been approached over the years by international scholarship forged into foreign écoles and schisms within scientific communities. Nevertheless, ever since the days of the pioneering scholars, the “French monopoly” on Byzantine Cappadocia seems to never come to an end. In this paper, I draw on this abundant scholarship—particularly that of the “French School”—in an attempt to contextualize the past, present and future of Cappadocian studies in the larger field of Byzantine and medieval studies. The future, painted in broad strokes, comes as an epilogue examining the issues of scientific documentation, sustainability, economic exploitation and the conservation of Byzantine cultural heritage in Cappadocia.

A Provincial Center in the Middle Ages: Amorium
Zeliha Demirel Gökalp

The ruins in Amorium (Hisarköy), located in the Phrygia region in the Middle Ages, was identified by W. J. Hamilton, who visited the region in 1836 for the first time. Founded in 1892, the modern village of Hisarköy contains a small part of Amorium. Therefore, in contrast to many Byzantine cities, Amorium’s medieval archaeological data is well preserved at a depth of several meters. Archaeological studies on the site, which started in 1987 with the main purpose of the examination of Byzantine urbanism, continues to this day. The site works, conducted between the years 1987 and 2009, first under the direction of Prof. Dr. R. Martin Harrison and then Dr. Chris Lightfoot, provided insights into the evolution and survival of Amorium through extensive systematic excavations and regular publications. A well-defined stratigraphy of the evolution of the city, namely that of the Early Byzantine to the Byzantine Early Middle Ages and Middle Byzantine periods, was developed based on archaeological finds. With archaeological evidence from these studies, it has been possible to identify clear and definite consequences of significant historical events on the fate of the city. Since 2014, under the direction of Prof. Dr. Zeliha Demirel Gökalp, the archaeological excavations at Amorium have focused on the study of the settlement of the city during the Roman, Byzantine, Seljuk, and Ottoman periods. One of the aspects of the studies is to clarify the changes and the continuations in the urban fabric of Amorium during the Byzantine period. Therefore, since 2014, archaeological investigations in the city continue in different excavation areas in order to answer the questions regarding the transformation, change, and development of the city.

The major change in the fate of the Amorium must have occurred at the end of the 5th and the beginning of 6th centuries when the city was greatly expanded and equipped with new public buildings. Until the 7th century, Amorium does not seem to have been a very important imperial administrative center, but the walls of the Lower City, which have lost their splendor today, evidence the dominant role of the state. Public buildings and ateliers inside the Lower City walls, along with Lower City Church A, and the Great Space; show that the city was a typical early Byzantine city and a religious center at the end of the 6th century. The city, maintaining itself via agricultural production relations, had turned into a large military center after the beginning of the Arab raids in the 7th century. The excavations also aim to understand whether there was any change/transformation in the city structure in this process as Amorium was located at a very critical point and one of the most strategic cities of the Byzantine defense system due to being the capital of the Anatolic Theme, and if so, when these interventions took place. It is difficult to say anything about the speed and timing of this change in that city. The city walls and the dominant Lower City Church must have shaped the development of the city. We know that Byzantine cities were administrative units where imperial and religious control of the provinces could be exercised by the government. The emperors, especially in the 5th-6th centuries, saw urban reconstruction projects as one of their duties. Additionally, the diocese fulfilled the role of the imperial representative as well as the local leader in the provincial cities. Although the invasions of Persians and Arabs in the 7th century accelerated the collapse of urban life, the economic revival seen in Byzantine cities from the 9th century onwards must have been due to the imperial initiative and civil, religious administration and military presence encouraged the development of cities and towns. Considering that archaeological excavations continue in Amorium and therefore new discoveries may change our current understanding, these developments will be negotiated with archaeological evidence from the site.

Architectural/Structural Conservation of Byzantine Monuments in Turkey during the Early Republican Period and Later
Umut Almaç

Conservation practices employed for the Byzantine monuments in the Early Republican Period and later can be interpreted through different aspects such as the conceptual framework for conservation, main characters and institutions responsible for the works, or the legal framework in effect in that particular period of time. This study aims to present some interpretations of conservation practices, especially structural interventions, carried out on the basis of a selective number of case studies of Byzantine monuments mainly in Istanbul. The study covers the period of time starting from the foundation of the Republic up to 1973 when Law on Antiquities No. 1710 has been put into action. During this period, two important international documents; the Athens Charter for the Restoration of Historic Monuments (1931) and the International Charter for the Conservation and Restoration of Monuments and Sites (The Venice Charter, 1964) are used as a means to evaluate considering their contribution to the interventions at the building scale.

Byzantine Archaeologies in Turkey
Turgut Saner, Gökhan Kaymak

Within the historical and cultural chronology of Asia Minor, the Byzantine settlement layers find their place in later periods. In the medieval period, Turkish tribes expanding their territories in Asia Minor flourished in and around these settlements. Succeeding periods, meanwhile, are characterized by the well-known traces of pre-modern and modern eras, and thus fall beyond the sphere of archaeology. As for the Byzantine settlements, two distinct cases can be observed. The first thoroughly comprises Byzantine settlements that were founded and developed in the early- to late-Middle Ages, whereas the second case is composed of Byzantine-period use and the growth of existing Hellenistic and Roman urban layers.

Especially in the second case, the Byzantine layers had long been perceived as contaminating the Greco-Roman integrity of certain sites. As such, the initial operations of many early excavations involved the removal of “late [Byzantine] walls of poor quality.” Byzantine layers were often destined to disappear at the moment of their emergence during the excavation processes, while some churches were “lucky enough” to remain exempt from such procedures, albeit to a certain extent. “Byzantines” were reproached for being destructive, since they dismantled buildings to re-use their materials in new constructions and, in the periods of Iconoclasm, destroyed precious sculptures and reliefs. Buildings that had not been destroyed by the Byzantines were considered disorganized and unrecognizable due to the changes in their functions. It was mainly mosaics and coins which brought some delight to archaeologists when they were encountered within a Byzantine stratum.

Today, needless to say, academics and authorities whose work is not marred by ideology and biases consider Byzantine remains to be an essential part of the stratification of Asia Minor.

This paper focuses on the fieldwork conducted by specialists of Byzantine art and architecture who predominantly study Byzantine-period dynamics and those who handle Byzantine layers like an unwelcome guest. It aims to present a glimpse into two contrasting approaches to Byzantine archaeology in the context of “history of perception” based on the reports and writing styles of researchers.

Byzantine Cultural Heritage in Turkey: Ideological and Pragmatic Challenges in Conservation
Ufuk Serin

How history is perceived often depends on political ideologies and its relevance to contemporary society. By and large, society can identify with cultural heritage more easily as it is closely associated with national history, and included in formal school education, whether politically propagated, or linked with a ‘shared’ religion. While a lack of understanding of those historical periods somehow perceived as less significant remains commonplace, the ‘values’ relating to those areas of the past may hold little meaning for the general public. This lack of knowledge and understanding frequently leads to the misinterpretations of history, and, consequently, the neglect of cultural heritage. This contribution argues that the concept of identity – an accepted connection with a place, tradition, or belief – is fundamental in shaping attitudes toward the past.

Several different approaches have influenced processes of heritage preservation in Turkey. Some regard such processes as ways and means of creating national identity, but the ideology of nationalism is selective and often fails to include the complete history of a nation. Safeguarding cultural and historical continuity has regularly been a prevailing concern in Turkey, although without the emergence of a clear-cut (and all-inclusive) policy at a national level. Limited financial resources allocated for heritage preservation, compounded with changing political ideologies of central and local authorities, have impeded attempts to provide a continuity of established conservation policies. That “heritage management has an ideological basis in establishing cultural identity, linked with its educational function, and it has an economic basis in tourism”, as Henry Cleere observed, explains the current situation in Turkey, both in theory and practice.

Research has identified the role of ethnic, socio-cultural, ideological, political, economic, or purely practical (e.g. current state of preservation, questions of authenticity and/or integrity, opportunities for adaptive reuse) factors as affecting heritage preservation processes and determining the ‘selection’ or ‘exclusion’ of specific areas of the past. Turkey’s Byzantine heritage, involving similar motivations or challenges, is more difficult to associate with everyday life and traditions than, for instance, Seljuk and Ottoman sites, monuments, or artifacts. Archaeological sites deserve further attention; Late Antique and Byzantine remains, which typically represent the latest stratigraphic layers at archaeological sites, often remain more vulnerable, with less visual impact than monumental buildings or those historical complexes associated with contemporary urban spaces and their functions.

The values recognized in heritage sites by different sections of society largely depend on the range of qualities and meanings they attribute to these places. People are more proactive and protective of places with some meaning and significance for them. Therefore, making the values and the potentials of a site, or a specific area of the past (in this case Byzantium), understood by wider audiences is fundamental to establishing a local sense of ownership. Accepting that no interpretation of the past can be purely neutral and free of value judgement, this paper explores the major issues and challenges concerning the conservation of Turkey’s Byzantine cultural heritage, which is somehow marginalized and/or used as a tool for ideological and political maneuvers.

Byzantine Monuments of the City Within the Urban Cultural Landscapes at the Centennial of the Republic: Repair, Re-Discovery, and Future Prospects
Mine Esmer

This paper examines Fethiye and Vefa Kilise Camileri, two of Istanbul's outstanding Byzantine monuments, with particular attention to their recent repairs, re-discovered features, and urban surroundings. In the Süleymaniye Conservation Area, which is on the World Heritage List, Vefa Kilise Camii is a church from the Middle Byzantine Period with Late-Byzantine additions. It became a mosque in 1484, and continues to function as such today. After its first repair during the Republican Period in 1937, it was designated as a cultural asset. Records of later repairs can be found from 1955, 1964, 1970, 1980 in Vakıflar Archives, the most recent one between 2018-2021.

During the Republican Period, the social environment, as well as Süleymaniye's urban texture, experienced multiple changes. The substantial disruption of the urban fabric in 1943 by the inauguration of the Atatürk Boulevard, followed by poor planning decisions and the further expansion of the industry into Süleymaniye, resulted in a decline in the socioeconomic and cultural landscape. This situation was exacerbated when Süleymaniye was given 'Renewal Area' status in 2006.

The second monument, the Fethiye Camii, was converted from the two churches of the Pammakaristos Monastery. The northern church is from Middle Byzantine Period, while the southern church has annexes dating back to the Late-Byzantine Period. Following Istanbul's conquest, the monastery initially served as a convent before becoming the Patriarchate. In the late 1500s, the conversion, into a mosque named “Fethiye” took place, and it is still known under that name in the neighborhood of Çarşamba. Listed as a cultural asset in 1939 after its initial restoration by the Vakıflar in 1938, Fethiye had two consecutive repairs in 1955, and 1959. In 1963, its southern wing was transformed into a museum by the Byzantine Institute and remained as such since then. The Vakıflar conducted two more repairs in 1980 and 1993. The last one began in 2018 and was partially completed in 2021; the museum work is still ongoing.

Furthermore, a number of changes have also occurred in the socio-physical fabric of Çarşamba. A 16th century engraving depicts the monastic complex with its artificial terrace in collective memory. The 1960s-70s constructions obscured this feature, which had been preserved until then, and changed perceptions of the monument from the Golden Horn. In addition, illegal interventions destroyed other monastic remains.

Lastly, researchers know that various international preservation charters offer suggestions for the protection of individual buildings and cityscapes. Among these are examinations with a team of specialists, investigating previous repairs, identifying its physical, structural properties, retaining its acquired components over time, making reversible alterations, and avoiding untested materials that might compromise its originality. In addition, the regulations comprise their cultural setting, the morphology of the urban fabric, how blocks are segmented into plots, street widths, and vistas. The diagnosis and implementation stages involve more than just utilizing restoration methods to solve issues related to complex historic structures. Based on the above charters, the paper examines the approach to monument conservation and the surroundings, while offering recommendations for the future.

Byzantine Studies at Turkish Universities
Şahin Kılıç

For the last century, many people, institutions, and organizations have contributed to the history of Byzantine studies in Turkey. Among these, the establishment of Istanbul University, which emerged within a modern academy structure from the body of the Ottoman Darülfünun (The House of Sciences), and the establishment of Faculty of Language and History - Geography within the Ankara University, were especially important milestones. Although the initiation of Byzantine studies in Turkey can be dated back to the pre-Republican period, its real attraction to the academic community was developing toward its current phase in Turkey after the establishment of the aforementioned universities.

With the influence of modern Turkish historiography, which was on the rise since the 1930s, modern museological activities, archeology studies, as well as the excavations and the studies of foreign researchers in Istanbul and Anatolia, the Turkish academy started to become more interested in Byzantine studies. During these first years, when the intellectuals of the Republic tried to underline concepts such as civilization, culture, geography, nation and identity; Byzantine history as a part of Anatolian history and Byzantine architectural heritage, which continued to exist in the country in a natural environment, also attracted the attention of the Turkish intelligentsia. Through the contributions of historians, museum experts, archaeologists and academics who immigrated from Europe, Turkish universities began to have an international presence in Byzantine studies, albeit weakly, in the 1950s. The return of scientists to Turkey, specifically those who were sent by the Young Republic to Europe to receive an education before WWII, and the return of the scientists who fled from Europe during the WWII and were hosted by Turkish universities, also became milestones in the development of Byzantine studies. The development of classical philology and Ancient Greek and Roman studies in Turkish universities is another aspect that needs to be evaluated within the development of the Byzantine studies.

Byzantine studies survived from the 1950s to the 1990s in a few state universities, under the umbrella of Art History and History departments, thanks to the efforts of a small number of academics in their universities. In the 1960s, the establishment of the chair of Byzantine Art at Istanbul University and the individual efforts of Semavi Eyice were among the promising developments in the academy, and led to cultivating subsequent generations.

The development of Byzantine studies in Turkish universities during the Republican period made a big leap since the 1990s, and from the beginning of the 2000s it has shown to be a faster development than the previous 80 years. In addition to state universities, private foundation universities, other institutions and non-governmental organizations paved the way for academics. The return of many Turkish academics from overseas institutions, where they went for postgraduate education since the 2000s, can also be considered to be an important factor. Likewise, the last twenty years, in which archaeological excavations and Byzantine heritage have come to the fore as a tourism potential and cultural value, have been instrumental in attracting many young academics to this field. Within the scope of the paper, in which the current situation will also be evaluated, the presentation will aim to consider institutional developments, statistical data, education-science policies, problems in academia and a perspective on the future.

Byzantium and Turkey from the Perspective of Global History
Leslie Brubaker

Byzantium, the heartland of which is embedded in modern Turkey, is a key link in any exploration of global history for at least five reasons:  its geographical extent, its economic links, its chronology, its cultural reach and its religious heritage.  Geographically, Byzantium at its greatest extent spanned from the edge of the Black Sea in the global north to the base of the Nile in the global south, and from Italy / Sicily in the west through to what is now known as the Middle East.  It had no links (so far as we know) to the Americas or Australia, but had economic links with the rest of the globe, from Scandinavia to Nubia in Africa and Sri Lanka via the Indian Ocean, and from China (via both land and sea) to Britain and the Iberian penisula.  Chronologically, the Byzantine Empire spanned the centuries now identified as late Roman, through the Medieval and into the Renaissance world, and its merchants and artisans were heavily involved in transcultural and transnational exchange throughout the nearly 1200 years of its existence.  Byzantium’s religious heritage remains throughout the Orthodox Christian world, and its cultural legacy is also world-wide, and not limited to monuments associated with Christianity, as the Blue Mosque attests.  Mehmet II’s policies after the Ottoman conquest of Constantinople in 1453 underlined (in some respects) the global impact of the Byzantine Empire, and of course the modern use of the term ‘byzantine’ to express labyrinthine bureaucracy does too, if in a rather negative way.

But Byzantium was not a monolith, and it was made up of various populations and small communities that intersected with each other, to be sure, but usually regionally rather than globally.  These local interactions and networks overlapped, and could have a ripple effect far beyond their immediate neighbours, but its more obvious global reach is largely (though not exclusively) visible in in élite products, which are, by definition, rare.

If, however, we turn to the broader arena of cultural history, or perhaps better put, patterns of thought and issues of concern, global connections resurface, at various levels.  Gender relations are expressed – though not necessarily lived – in remarkably similar ways across the (for example) Catholic, Orthodox, Islamic, Buddhist, and Jewish medieval worlds of Eurasia, and in all of these cases are nuanced by hierarchies of status.  In the eighth and ninth centuries, the Latin-speaking, Greek-speaking, and Arabic-speaking élites of different parts of western Eurasia were all concerned with the legitimacy (or not) of representation, though the responses of each were quite different.  The Byzantine legacy of this period resonates in the sixteenth-century invention of the term iconoclasm to legitimise Reformation behaviour, and its modern appropriation (largely by the western media) today.

We are talking about different types of global relationships here, and one of the purposes of this paper will be to try to differentiate between them, to clarify what we mean by the term Global History, and what role Byzantium played.

Byzantium in Turkish Waters: The Archaeological Study of Byzantine Seafaring in Turkey (1961-2023)
Michael R. Jones

The first underwater archaeological excavations of Byzantine shipwrecks in Turkish waters were conducted by George Bass at Yassıada, on the southwestern coast of Turkey, between 1961 and 1967. This project began one year after Bass’s excavation of a Bronze Age shipwreck at Cape Gelidonya with a team of international volunteers and Turkish sponge divers, widely considered to be the first underwater archaeological excavation of a shipwreck in the Mediterranean; moreover, they were among the first Byzantine shipwrecks to be studied archaeologically. The landmark Yassıada and Serçe Limanı (1977-1979) excavations played a formative role in the development of methods and research design in nautical archaeology (i.e., the archaeological study of ships) and maritime archaeology (the archaeological study of seafaring) and demonstrated the potential of underwater archaeological research as well as the essential value of shipwrecks as a source of information about the Byzantine economy and society. Research into Byzantine seafaring has also progressed in the last century with the study of port and harbor sites by terrestrial archaeologists and textual evidence on seafaring by historians. More recently, interdisciplinary approaches have been adopted for systematic coastal and underwater surveys, the study of maritime trade goods (and their containers), studies of the physical remains and built infrastructure of late antique and Byzantine ports, maritime networks and maritime landscapes, and research on material from rescue excavations, particularly those associated with the Marmaray Rail Project in Istanbul. This paper will focus on the archaeological study of Byzantine seafaring in Turkey from the mid-20th century to today, highlighting some of the major contributions of individual projects and scholars, the development of research projects concerned with Byzantine-period maritime archaeology in Turkey, the growing trend among contemporary Turkish and international researchers towards more interdisciplinary approaches, and future directions for research on Byzantine seafaring in Turkey.

“Can we call you Hocam?” Three Foreign Byzantinists Teaching in Istanbul Between the 1940s and 1950s: Steven Runciman, Philipp Schweinfurth and Paolo Verzone
Alessandra Ricci

It was probably sometime in 1941 or early 1942 when İsmet İnönü was being driven around Istanbul and noticed a building he did not recognize. Inquiries were made and finally someone from his entourage answered it was probably a Byzantine-period building. Further questions by the second president of the Turkish Republic led to no additional details about the building: İnönü’s officials could not tell him anything more. The president was irritated by the fact that his entourage knew nothing - or near nothing - about Byzantium. Byzantium was “all part of the history of the city and of the country,” according to İnönü. James Cochran Stevenson Runciman was recommended as the potential recipient of an academic position at Istanbul University to teach Byzantine subjects. Within a day of his arrival in the city, on March 1st, 1942, Runciman signed his contract at Istanbul University’s Faculty of Letters to teach Byzantine history, archaeology, and art. Recent archival work by Zeynep Kuban and Verda Bingöl established that the first chair of Byzantine Art History in the history of the Turkish Republic was the one assigned to Steven Runciman at Istanbul University’s Faculty of Letters.

Runciman left with the end of World War II and without an appointed replacement. This situation of unclarity continued for some years, and it was not until 1950 and an international search that Philipp Schweinfurth was appointed as the chair of Byzantine art history at Istanbul University. His time at Istanbul University came to an abrupt end in 1954, when he suddenly died. By 1951, other universities in Turkey had developed academic interests in a variety of disciplines associated with Byzantium, with a keen eye on the emerging academic schools in Europe. This is the time in which Paolo Verzone, historian of Medieval architecture, architect and restorer was selected by Istanbul Technical University, Faculty of Architecture to teach architectural history and architectural conservation theories and practices. Verzone was the first Italian to receive a university chair at a Turkish university.

This presentation reflects on the agency of these first foreign Byzantinists at Turkish universities, on their teachings, their academic community building efforts and on their legacy. While all of them share the common trait of the “academic immigrant”, their differences resonate in their biographies and the historical circumstances that brought them to Turkey. The probability of a transient and non-permanent relationship with space and context will be assessed for each one of them. How did the geopolitical circumstances of the times resonate in their work and teaching? Undoubtedly, all of them carried their “national” conceptions of Byzantium. This presentation investigates how these conceptions permeated their teachings and, where possible, how their interpretation of Byzantium impacted students.

Considerations of if and how Runciman, Schweinfurth and Verzone reoriented their scholarship in light of their newly acquired academic positions in Turkey will be addressed, as well as how their relationship with Turkish students contributed to this reorientation. Finally, but not lastly, their academic and reciprocal exchange as teachers and promotors of Byzantine studies with students and the broader environment will be assessed.

Contribution of Istanbul Archaeological Museums to Byzantine Studies in Turkey
Rahmi Asal

In addition to being the first and the largest museum of Turkey, Istanbul Archaeological Museums was the first institution to conduct archaeological excavations. With over a million of artefacts in inventory and several urban excavations undertaken every year, Istanbul Archaeological Museums is still an important entity for archaeology and museology worldwide.

Istanbul is known to have a past of 8500 years, as the city served as capital to Byzantine Empire for a significant amount of time during this past, the remains and small finds of this period is being uncovered in various parts of the city, increasing the available data. Abundant movable and immovable cultural assets unearthed by the recent excavations in the Great Palace, Yenikapı Marmaray and Metro stations, Haydarpaşa, Damatrys Palace, Küçükyalı Satyros Monastery, Boukoleon Palace and Saint Polyeuktos are being introduced to both the academia and the public via numerous publications and conferences. These publications are not limited with the ones by the museum directors and experts, they include many studies by both Turkish and foreign scholars. Additionally, unpublished finds from past excavations or unpublished artefacts in museum collections which were obtained from various locations of Turkey are being presented to the benefit of the scholars.

The museum also houses important scientific activities such as the “International Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium”. Even more crucially, Istanbul Archaeological Museums enables the related programs of the universities in the city to organize their lectures inside the museum, or if required, to hold practical lessons at the excavations of the museum. In this aspect, the recent protocol between Istanbul University and Ministry of Culture and Tourism has led to a very beneficial cooperation.

Istanbul Archaeological Museums continue to work in accordance with its historic mission, the cultural assets to be uncovered will be shared by the academia and the public with the same meticulousness.

Contribution of Private Museums in Byzantine Studies
Hülya Bilgi

The contributions and importance of the Byzantine Empire for the world's cultural heritage, considering tangible and intangible impacts on the material culture, beliefs, and rituals of many present civilizations and of those that once existed in the past, have been studied since the Renaissance period. Nevertheless, these studies gained a place in academia as a discipline in itself with the systematic research of Byzantine art and archaeology towards the end of the 19th century. Istanbul, once the capital of the Eastern Roman Empire, hosted the heritage and culture that it accommodated for centuries, and has a remarkable place in terms of Byzantine studies. Byzantine Art has been one of the three main branches of the Department of Art History of Istanbul University, which was founded by Ernst Diez in 1943. The tenth edition of the International Congress of Byzantine Studies (Congrès International des Études Byzantines), the first of which occurred in Bucharest in 1924, was held between September 15 and 21, 1955 and hosted by the Faculty of Letters of Istanbul University. The contribution of state institutions such as Istanbul University and the Istanbul Archaeological Museums, as well as private incentives and collections, in the development of Byzantine Studies in Turkey, cannot be denied. The dedication of Sevgi Gönül, who served as the chairperson of the executive board of the Sadberk Hanım Museum, the first private museum in Turkey, from 1980, when it was founded, until her death in 2003, should be considered as a separate case study. Gönül had taken the initiative to organize symposium-like academic events on Byzantine studies at regular intervals. In 1994, she made intensive efforts to implement these studies, yet, unfortunately, the conditions did not allow this congress to be implemented. However, the Vehbi Koç Foundation has been organizing the Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium every three years since 2007 in loving memory of the late Sevgi Gönül.  In addition to leading academic studies, during her tenure, she attached utmost importance to the development and diversification of the Byzantine collection of the Sadberk Hanım Museum and played an important role in the culture and art life of Turkey. While developing the collection, the relationship of the works with the material cultures of previous and later cultures was taken into consideration. In this respect, the Sadberk Hanım Museum Byzantine collection, which developed under Gönül's tenure, has gained a unique place in terms of its contribution to Byzantine studies. This study focuses on the contributions of private museums and collections in Turkey to Byzantine studies, with a focus on the collectorship of Sevgi Gönül and the Sadberk Hanım Museum collection. Byzantine works exhibited together with other Anatolian cultures underline unification, ownership, and coexistence rather than alienation or othering within a conscious and positive museological narrative and well-formed museum scenario. This hypothesis will be illustrated with the evaluation of the Byzantine and Post-Byzantine works in the collection of Sadberk Hanım Museum in terms of context, identity, representation, historical continuity, and cultural encounters. In this context, the importance of museums will be emphasized with respect to their undeniable role, not only in shaping society, but in explaining and reasserting the significance of cultural heritage with a holistic and factual message.

Digital Cultural Heritage and Information Management in Türkiye
Nurdan Atalan Çayırezmez

Organizing, managing, and accessing information is important for academics and researchers. Changes in information and communication technologies in the digital world have affected studies in cultural heritage and archaeology. Moreover, the changing expectations of cultural heritage professionals and archaeologists in the digital era are creating new demands concerning the creation, access, and use of information.

Cultural memory institutions, such as libraries, archives, and museums are responsible for storing, managing, and sharing information about cultural heritage. These institutions create digital collections and systems to make physical materials (e.g., books, journals, archival materials, collections) openly accessible. Digital records can be the result of converting existing analogue material into digital material or creating born-digital content. The increase in digitized and/or born-digital data in cultural heritage studies has prompted academic, public, and cultural memory institutions to undertake several projects to create online digital collections, infrastructures and digital repositories. These institutions also engage in education projects to increase awareness about accessibility and the use of digital information. They, in turn, cooperate to manage and share information in the field of digital cultural heritage.

This paper examines the importance of information and data management in archaeology and digital cultural heritage. It is crucial to make data Findable, openly Accessible, Interoperable and Reusable, by adhering to the FAIR principles. The importance of information management in digital cultural heritage is discussed through various case studies. Several challenges are highlighted, such as lack of standards and controlled vocabularies for creating, organising and sharing data. The paper will examine the importance of using standards and controlled vocabularies and linking data for digital cultural heritage data management.

Growing Interest in Byzantine Studies among Youth in Turkey after 1990. A Comparative Analysis of Graduate Theses in Turkey, France and Greece
Buket Kitapçı Bayrı

During a Byzantine Studies conference organized in 2017 in Istanbul, a French Byzantinist shared his astonishment about the scholarly and public interest, especially among youth, aroused by the conference. He added that one could see a similar dynamism only in Greece or in South-East European countries. The existence of such attraction to the field may seem all the more striking in a country in which most of the population does not perceive a linguistic, religious and cultural immediacy to Byzantine civilization. How could one measure this interest in Byzantine studies among youth in Turkey? What are they curious about? This paper aims to measure the growing interest among youth by looking at the graduate theses related with the Byzantine Studies in Turkey, which were completed between 1990 and 2022. It hopes to analyze them quantitatively and in terms of their content. The graduate theses completed between 1990 and 2022 in France, in which “Byzantium” became the term of art for the discipline in the 19th-century and the graduate theses during the same period completed in Greece, in which Byzantium is an integral part of the official state ideology will be discussed in order to provide a comparative perspective.

The major sources of this inquiry will be the Turkish Council of Education (YÖK) digital archives for the graduate theses, le système universitaire de documentation (SUDOC) in France and the National Archive of PhD Theses (Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών) in Greece.

Istanbul University Faculty of Letters Antalya Region Archaeological Research Center (ABAAM)
Sedef Çokay Kepçe

In 1943, Ord. Prof. Dr. Arif Müfid Mansel submitted a comprehensive report to Türk Tarih Kurumu (Turkish Historical Society), about his archaeological research on the ancient Pamphylia region. In 1946, Perge's excavations and one year later, Side’s excavations had begun following that report with the leadership of TTK and the execution of Mansel. These excavations issued successful results in a short period. In 1955, Antalya Region Archaeology Research Station (now Antalya Region Archaeological Research Center) was established with the supportive encouragement of Istanbul University Rector Prof. Dr. Fahir Yeşilçay.

The aims of the center are:

  • Research archaeological wealth, by using surveys and excavations, in and around the Antalya region with the help of modern technological methods,
  • To inform the scientific world with national and international publications,
  • To produce conservation projects;
  • To consciousness-raising of society about archaeology, ancient cultures, and cultural heritage.

Thus, since 1955, several types of research on ancient sites at Antalya could remain under the direction of Istanbul University’s academic staff and students.

The directors of the center are:1954-1974 Ord. Prof. Dr. Arif Müfid Mansel, 1974-1983 Prof. Dr. Jale İnan, 1983-2010 Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu, 2010-2014, Prof. Dr. İnci Delemen, 2014- Prof. Dr. Sedef Çokay-Kepçe.

Excavations and research conducted by the center are: Perge Excavations (1946-2011, 2020-ongoing), Side Excavations (1947-1967, 1974-1983), Kremna Rescue Excavations (1970-1972), Lyrbe Rescue Excavations (1972-1974).

Journal and Magazine Articles, and Translated Works on Byzantium in Turkey (1923-2023)
Cem Almurat, Berke Çetinkaya, Hakan Berke Erkan, İbrahim Erkin Göçen, Kevser Gül, Ferhat Sezer Kurtoğlu, Ulaş Deniz Tümkaya, Tamer Yanık

This research provides quantitative and qualitative analyses of the development and evolution of academic and popular interest in Byzantium and Byzantine studies in Turkey. The study focuses on articles and translated books published between 1923 and 2023. The data gathered for this study consists of two parts: the first part focuses on translated books, and the second examines Byzantium-related articles in popular and academic periodicals. A comprehensive data set was established to achieve such an extensive project, offering information based on concise and encompassing categories, including numerical and factual entries and analyses of the content. The qualitative data presents the disciplines, auxiliary sciences in use, periods of Byzantine history, and geographical focuses in the translated books and articles. The statistical data on the ratio of Byzantium-related articles to the total number of articles in selected journals and their direct, partial, or secondary focus on Byzantium as a "thematic category" were collected. Regarding the books, information gathered on their authors and translation processes, such as source languages, author information, location, and year of publication, helps us make observations concerning the recent dominance of English-speaking scholarship on Byzantium and the still-unchallenged supremacy of Istanbul as the capital of publishing houses. Cover pages and prefaces by translators and editors (and authors, if the author provided a new foreword for the Turkish translation) are analyzed to see the motivation behind the translations. The examination of the themes of translated books and articles reveals continuities and changes in the interests of the Turkish public on Byzantine topics. A major aim of this paper is to test whether trends in certain themes respond to contemporary socio-political and economic events that influence the interest of the readers.

Kuşadası, Kadıkalesi /Anaia Excavations: Notable Byzantine Religious Findings
Zeynep Mercangöz

Archaeological excavations in Kadıkalesi, which houses a five-thousand-year-old cultural heritage like a jewel box on the southern coast of Kuşadası, have yielded surprising results. In the long history of Kadıkalesi from prehistory to the present, after the Hellenistic, Roman, Byzantine, Italo-Byzantine settlements, the last uses of the area were in the Ottoman and Turkish Republican history. During the First World War in 1914-1918s and the Cyprus Operation in the year of 1974, soldiers were stationed in Kadıkalesi for short periods. Since the mound is opposite the Samos Island on the Aegean coast and dominates the Dilek or Samos Strait, this place has not lost its strategic importance throughout its history. Towards the end of the 13th century, due to the transportation facilities provided by its port and the commercial privileges given to the Latins in the last years of the Byzantine Empire, Anaia became an important center in the Mediterranean trade network.

According to the findings of the excavations that have been going on for more than twenty years, artifacts from the Byzantine period are more than any other culture in the area, and among them the religious ones are extremely remarkable. In particular, the large church inside the castle is in competition with Ephesus, the nearest pilgrimage center with its monumental architecture and other Christian finds; it even stands out in some details, such as its flamboyant ambo. So, when compared to the surrounding ancient cities, this small “castle settlement” has a huge cultural heritage that exceeds its dimensions.

At the beginning of the 13th century, the Anaia diocese was surrounded by the walls and towers of Laskaris, while the port-related customs services were actually protected. Thus, the eastern façade of the monumental church, which was supposed to be ostentatious, was hidden behind the walls.

With the construction phases from the 5th to the middle of the 13th century, the church was reshaped over and over again according to the needs of the time. The early Christian basilica was eventually replaced by a Late Byzantine "hall church", but it never lost its episcopal liturgy.

One of the Early Christian heritages in the castle the church infrastructure, which we assumed to be "Hagiasma" with its original architecture, is extremely remarkable with the remains of an Old Testament scened mural and an inscription containing a passage from the Codex Theodosianus.

Another one, a baptistery, which we date to the 5th century, draws attention with its rearranged opus sectile flooring. It might have been one of the pioneers of the 6th century polygonal central baptisteries with its core space with a pool and its surrounding amblotorium. Also in many details provides important knowledge in terms of the rituals of those days.

In our paper, starting from the monumental church structure, a rich selection from the Byzantine period findings on the subjects such as architecture, architectural sculpture, wall painting and icon will be included in the light of archaeological data in the castle.

Lessons Learned and Still to Learn in Byzantine Studies: Experiences of an Interdisciplinary Graduate Student
Pırıl Us - MacLennan

In this talk, I will draw from my experiences as a graduate student in Istanbul, Turkey in Boğaziçi University’s History Department and in the Greek section of Ghent University’s Literary Studies Department, as well as my windy wanderings in between. I will highlight the significant differences between academic culture and practices in Turkey, Europe, and the U.S. by stressing the positive and negative aspects of each, especially those that are crucial for the development of early career researchers. My speech will start by discussing “what it means to be a student” and the norms and expected behaviors in different academic settings. Then, I will comment on how the norms in Turkey affect the development of Byzantine Studies in Turkey and the futures of Turkish female and male graduate students differently. Secondly, I will focus on the importance of academic networking, public lectures, graduate workshops, and summer/spring/winter schools for the future of early career Byzantinists in Turkey. Thirdly, I will touch upon the use of novel, theory-driven, and critical approaches to primary texts and how they can influence Byzantine Studies in Turkey and open new avenues of research for new generations. Finally, I will open the floor for discussion as to whether there are “best practices” and academic models that we can implement in our field and in our country.

Olympos Excavations
B. Yelda Olcay Uçkan, Gökçen K. Öztaşkın

The ancient city of Olympos, an important port settlement, is located in a deep valley on the eastern shore of the Lycian region. Based on findings obtained in the excavations that have been carried out since 2000, the urban texture of the city can be traced as belonging to the Hellenistic, Roman and Byzantine eras.

It is known that Olympos was founded during the Hellenistic Era and was accepted as one of the six major cities of the Lycian League. The city was dismissed from the League at the end of the 2nd century AD because the city was supporting Zeniketes, who is known as a pirate. During the Roman Imperial Era the city once again gained its important position. In the Notitiae Episcopatuum, from the 6th to the 9th centuries, Olympos is recorded as a bishopric dependent of the Metropolis of Myra.

Architectural elements composing the urban texture are spread out along both banks of a river that flows through a deep valley, opening to Mediterranean on the east side. The Hellenistic settlement was founded on the southern bank of the river. During the Roman era, the city expanded along both banks. In this era, researchers can evaluate that the city was designed around the port at the center and the southern part held the center of the daily life in and around its public buildings. Having cult areas and monumental tombs, the northern part of the river was used as a religious center.

The urban texture of Byzantine Olympos was mostly shaped in accordance with the Roman era street layout and topography. New buildings were constructed and other buildings in disuse were transformed and used in different functions. Following a population increase, both northern and southern slopes of the city were opened for settlement in the 5th century AD. Nine churches were detected in the city, which adopted a Christian identity with Byzantine era urbanization. These churches were located and functioned in accordance with Roman era separation between religious and secular areas. This situation shows an important example for the urban transformation and development of the Late Antique Era when transition from paganism to monotheism took place.

Based on the archaeological findings, researchers understood that Olympos was prosperous in terms of population, trade and production in the 5th and 6th centuries AD. Natural disasters and epidemics in the middle of the 6th century AD constitute an important turning point for the history of the city. In the 7th century AD, the negativities that emerged as a result of the Arab raids in the Mediterranean also affected Olympos. Both the events observed in the historical process and the finds obtained from the archaeological excavations carried out until today fostered the idea that the city was completely abandoned in the 7th century AD.

The findings, which emerged as a result of the excavations, do not only reveal the urban texture, but also important and unique evidence related to the social, economic and cultural aspects of Olympos.

Organizing A Congress: The Archive of the 10th International Congress of Byzantine Studies Organization Committee and What It Tells Us
Koray Durak

Organized in Istanbul in 1955 by “the patronage” of the president Celal Bayar, the 10th International Congress of Byzantine Studies marks a milestone for the evolution of Byzantine studies in Turkey. By hosting the event and producing the largest amount of delegates, Turkey presented itself as an important player in the field of Byzantine studies in the international arena. The congress had a troublesome start because of a few minor problems faced during the preparations period and the major problem of the Events of 6–7 September/Istanbul Pogrom. Nevertheless, the congress satisfied its participants both in terms of its operation and content.

As written by Buket Kitapçı Bayrı, the major sources for the 1955 congress are the publications of the congress including the proceedings book, minutes from TBMM (Grand National Assembly of Turkey), the archives of Aziz Ogan and Cahide Tamer and the three reports produced by foreign participants. The documents of the organization committee in the archive of Istanbul University Faculty of Letters Antalya Region Archaeological Research Center (ABAAM) should be added to this list. The unpublished documents containing the correspondences and notes of the organizing committee and especially its chairperson, Arif Müfid Mansel who was the founder of the Department (kürsü) of Classical Archeology in Istanbul University, provides us with new information on the congress. The aim of this presentation is to investigate the schedule and operation of the congress, the cooperation between the committee and state institutions, in addition to the difficulties experienced by the organizers before and after the congress based on the documents from the aforementioned archive. A second aim is to provide a picture of Turkish Byzantinology in 1950’s through the analysis of the participants from Turkey.

Representing Byzantium in Art Exhibitions in Istanbul: Scholars, State Policy, and Private Initiatives (1930s–2020s)
Brigitte Pitarakis

This paper takes a chronological approach to examine the diversity of initiatives around exhibitions’ presentation of Byzantium in Istanbul. Under Atatürk after the transformation of Hagia Sophia into a museum (1935), the state’s cultural program rapidly moved into shaping a national perspective on the ancient roots of Turkish identity. The high point was the history exhibition organized by the Turkish Historical Foundation at Dolmabahçe Palace to accompany the Second History Congress (1937). For that show, mainly composed of maquettes, photographs, and documentary posters, the organizers entrusted the section on the Greek, Roman, and early Byzantine periods to Aziz Ogan, whose towering role as director of the Istanbul Archaeological Museums (from 1931 to his retirement in 1954) encouraged Turkish participation in international cultural networks and his museum taking part in international exhibitions. The much-awaited Tenth International Congress of Byzantine Studies, held in Istanbul in September 1955, was shadowed by the tragic events of September 6–7. The preparation of the congress contributed to the re-shaping of the collections in the archaeological museums with Byzantine treasures put on display in combination to large-scale marbles.

International relations and politics–especially the promotion of cultural links with the European community–favored the development of temporary exhibitions in historic sites of the Old City, as in Hagia Eirene (1983). The inauguration of two major permanent sections at the Istanbul Archaeological Museums -Istanbul through the Ages (1996), followed two years later by Neighbouring Cultures of Istanbul; Thrace-Bithynia and Byzantium (1998)- enhanced the visibility of Byzantium within a chronological sequence going back to the Neolithic. The latter initiative marked the pioneering participation of private sponsorship, courtesy funding by Garanti Bankası, for exhibitions at public institutions.

The major Byzantine excavations in the city as those conducted by the Istanbul Archaeological Museums in the area of the garden of Old Sultanahmet Prison (1996–2007), and the more recent ones at the Theodosian Harbor of Yenikapı (2004–2015) were highlighted in temporary exhibitions at the Istanbul Archaeological Museums (2007, 2011, and 2013) held within the framework of scientific gatherings, such as the International Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium.

The development of Byzantine studies at the international and local levels provided unprecedent impetus to temporary exhibitions in Istanbul. The plurality of actors, including local research centers equipped with exhibition spaces as the Istanbul Research Institute of the Suna and İnan Kıraç Foundation and Koç University’s Research Center for Anatolian Civilizations (ANAMED), encouraged the participation of local private collections and international lending institutions. Innovative approaches and the use of modern technologies, such as 3D modeling, animations, and virtual reality, broke new ground for research, allowing exhibitions and Byzantine studies to reciprocally nourish each other.

Sailing in Uncharted Waters: Pioneering Turkish Scholars of Byzantine Studies
Şebnem Dönbekci

The early years of the Turkish Republic witnessed an increasing interest in the humanities, and especially in history and archaeology. This interest was initially tied up with the ideological needs of the nation-state, as expressed in the Turkish History Thesis. However, the discipline of archaeology also provided proof of the achievements and progress of the young republic and thus became, itself, a symbol of modernity. The establishment of the Faculty of Languages, History and Geography at Ankara University and the Turkish students sent abroad to be educated in history and archaeology were among the efforts of the new state to foster these disciplines, although these efforts were not extended to Byzantinology. Despite the support, or at least tacit approval, provided to foreign scholars as well as Turkish museologists such as Arif Müfid Mansel (1905–1975) and Aziz Ogan (1888–1956), to conduct archaeological research on Byzantine monuments, as well as the ambitious step to convert Hagia Sophia into a museum following the restoration of its mosaics by the Byzantine Institute, institutional efforts to establish Byzantine studies as an academic discipline were lacking in this period.

The attempt to disconnect the Byzantine past of its territories from the identity of the new nation-state might well explain the unwillingness to develop Byzantine studies as an academic discipline in Turkey in this period. Indeed, even today Byzantium occupies an ambiguous position in the Turkish historical consciousness. Nevertheless, during the tremulous years of World War II, Semavi Eyice (1922–2018) emerged through his own efforts as a leading Byzantinist despite the absence of an institutional setup. Eyice completed his art history education under the tutelage of foreign scholars abroad and at Istanbul University where he started to teach after his graduation and founded the chair of Byzantine art in 1963. Yet, only with the arrival of several other pioneering intellectual and organizational founding figures could Byzantine studies truly develop as an academic discipline in Turkey.

In this paper, the emergence and development of Byzantinology as an academic discipline in Turkey will be examined through the lens of neo-Kuhnian developmental models, which emphasize the wider social context of scientific knowledge production along with its immediate scientific context. Although the term “academic discipline” has become a technical term for the organization of learning and the systematic production of new knowledge, academic disciplines are, above all, multi-dimensional socio-communicative networks of knowledge production. My paper will focus on the pioneering Turkish scholars, who ventured into uncharted territory and carved out a place for Byzantine studies in Turkish academia with their intellectual and organizational leadership: Semavi Eyice, Ebru Parman (1947–), Yıldız Ötüken (1945–2020), Doğan Kuban (1926–2021), Metin Ahunbay (1935–2014), and Melek Delilbaşı (1947–2022). I will attempt to analyze the cognitive and social aspects of group formation and transformation among researchers throughout the developmental stages of the discipline and identify the pivotal roles these scholars played in the institutionalization of Byzantine studies in Turkey using personal testimonies and empirical data.

Similar Steps, Different Effects: A Comparison of Byzantine Studies in Turkey and Australia Through the Eyes of a Graduate Student
Umut Var

In this panel, which I will attend as a speaker, I will present my experiences to Byzantinists, who are at the beginning of their careers, by making comparisons on some disciplines and institutions. Since I completed my undergraduate degree at Istanbul University, a very traditional university in Turkey, and my master's degree at La Trobe University in Australia, unlike other speakers, I will present a number of institutional and mass comparisons of Byzantine studies in Australia and Turkey. These comparisons will be based on the structures of institutions established for Byzantine studies and the opportunities they offer to researchers. These comparisons will be followed by a discussion on the research opportunities that young Byzantinists aim for in Turkey and the accessibility of these opportunities. Contrary to Europe, Byzantine studies in Australia and Turkey do not have an intricate history. Therefore, it will be very interesting to compare the positive and negative experiences of researchers in these two countries, which have similar steps but different effects on Byzantine studies. Thus, I believe that Byzantinists in the early stages of their careers will also draw various lessons from this comparison.

The Archaeological Settlements of Turkey (TAY) Project: The First Digital Inventory on the Web
Ayça Tiryaki Türkmenoğlu

Turkey’s cultural heritage is subject to serious destruction as several archaeological sites have been suffering from illicit digs and modern development in recent years. Regrettably, in most cases, it is not always possible to trace what was destroyed or lost due to a lack of proper documentation. Therefore, a national cultural heritage inventory is urgently needed.

TAY (The Archaeological Settlements of Turkey) Project has been creating such an inventory for about 29 years in Turkey through an investigation into all of the archaeological settlements previously revealed by the excavations and surveys in Anatolia and Thrace. The project, launched in 1993, is being conducted by a voluntary team of archaeologists and art historians. Archaeological settlements and monuments belonging to the period between the Palaeolithic to the end of the Byzantine Period are being documented. The project’s methodology is based on the gathering of all of the scattered data of the archaeological research in Turkey that began in the 1800s, in a systematically arranged open-access database. The data is also being published both as hard copies and digital sources in Turkish and English, and updated periodically in accordance with the latest results of excavations and surveys. 

One of the most important components of the project was the TAY Expedition (TAYEx). The regions of Turkey were surveyed systematically by a team of specialists. All previously known sites were documented with the Global Positioning System (GPS) and a computerized, specially equipped vehicle. Thereby the past archaeological data is controlled, the current situation of the sites is recorded and moreover, a visual archive of Turkey’s cultural heritage site was created. 

The TAY Project started studies on the Byzantine heritage of Turkey in 2001 and completed the Byzantine architectural inventory of the modern Marmara Region, including in Turkish Thrace, Istanbul and Bithynia, and the Central Anatolia region. The inventory of the Mediterranean region is being studied. This paper presents the building inventories of the Byzantine Period. In addition, the data obtained and the difficulties encountered during the expedition will be discussed. 

The Contribution of Archaeological Finds to the Interpretation of the Historical Sources
Mustafa H. Sayar

Our knowledge of Byzantine history is primarily based on historians. However, it is necessary to take into account that many late antique and early Byzantine sources are either completely lost or information about their contents is only partially obtainable from copies made in later centuries.

Source problems continue in unwritten sources as well. The remnants of the churches constitute the basis for Byzantine architectural history and art while the loss caused by the periods of high destruction interrupted our knowledge in these areas. Architectural development can be traced from the surviving monuments, from early Byzantine basilicas to churches with cruciform domes. The details of the architectural decorations of the interiors can be learned from written sources. The sacral structures of the capital and the provinces are also re-evaluated with scientific interpretations, in addition to the information conveyed in the written sources, which have been recovered by the works carried out in recent years. Small finds and documented inscriptions obtained in scientific excavations and research studies in the buildings and in the settlements provide information about both the function of the place where they are located and daily life there. The decorations, monograms, and inscriptions on the architectural elements, the stamps on the bricks, the stamps on the handles of the amphora, the graffiti, and dipinti on various vessels and items and votive, honorary, funerary inscriptions along with building inscriptions are all important sources for the historical processes of settlements and building histories.

Since the great imperial palace looks different from the plan of the period in which it was used due to changes and additions made over the centuries, new archaeological data was needed for its reconstruction. Information on how some parts of the palace were used in late antiquity and the early Byzantine periods can be obtained through scientific excavations and research carried out in this region.

By means of the scientific excavations carried out in recent years on the port during the Theodosius period and the other ports of the capital, the information conveyed by written sources can be improved, and thanks to studies and observations made in recent years, new information has been discovered concerning the land walls and sea walls of Theodosius II.

Late antique and early Byzantine historiography – as in the Roman imperial and later Byzantine eras – focused more on the emperor and the political history at the center of the empire. It is possible to learn about the administrative scheme, the prosopography of the bureaucracy, and the legal structure partly with the inscriptions on lead seals. The details of social and economic history can be understood with the help of the excavation and survey finds, especially on subjects which are not mentioned in the historiography or are only mentioned superficially.

The German Archaeological Institute in Istanbul and the History of Byzantine Archaeology. Secularism, Professionalism, and Coincidence
Philipp Niewöhner

The history of Byzantine studies in Turkey has lately received a lot of attention. As the discipline is finally flourishing in the 21st century, its 19th and 20th century beginnings appear to have become ripe for historical research. The establishment of the German Archaeological Institute in Istanbul has, by now, been well-researched and the subject of many publications, including the history of events that led to and followed the foundation of its branch office, the people who worked at and with the institution, and the Byzantine projects that they conducted. On this basis, it should now be possible to take the inquiry one step further, beyond the history of events, and to describe and analyze developments in terms of intellectual and cultural history or that of ideas and mentalities. In trying to do so, this contribution shall address three issues that appear to have been significant for, and that help to understand the development of Byzantine studies at the German Archaeological Institute in Istanbul: secularism, professionalism, and coincidence.

The Institutionalization of Byzantine Studies in the Russian Empire and Scholarly Mobility between Russia and the Ottoman Empire
Pınar Üre

In the last decades of the 19th century, there was an increasing number of Russian scholars who studied Byzantine antiquities in Ottoman territories. This academic interest was facilitated by an institutional framework, as the Imperial Academy of Sciences, universities, and scholarly societies at home and abroad provided funds for research in disciplines such as history, archaeology and art history. In addition to benefitting from the framework of existing institutions, Russian scholars were also instrumental in the establishment of new ones, two of which were in the Ottoman Empire. These two Russian scholarly institutions in Ottoman territories were the Russian Archaeological Institute in Constantinople and the Imperial Orthodox Palestine Society in Jerusalem. The Russian Archaeological Institute in Constantinople, which was under the protection of the Ministry of Foreign Affairs, was a strictly scholarly institution dedicated almost exclusively to the study of Byzantine and Slavic antiquities in the Ottoman Empire and in the newly independent Balkan states. Different from the Russian Archaeological Institute, the Palestine Society had both academic and non-academic functions, such as providing support to Russian pilgrims and organizing charity activities aimed at bridging the gap between Russia and local Orthodox Christians. The Palestine Society, which was under direct royal patronage, provided generous financial support to scholars and was especially noted for its robust publication activities. The official names of these two institutions may have no reference to Byzantinology, but both of them excelled in the study of Byzantine antiquities.

The institutionalization of Byzantine studies in Russia coincided with increasing Russian political and diplomatic involvement in the Ottoman Empire. However, beyond that complicated political context, both the Russian Archaeological Institute and the Palestine Society facilitated a steady flow of scholars and students between Russia and Ottoman territories during a politically turbulent time. Thanks to these government-sponsored institutions and the opportunities they offered, people from different walks of life could join imperial Russian academia and participate in knowledge production within the field of Byzantinology. It is this mobility that I will emphasize particularly in this presentation. This academic mobility had two aspects: on the one hand, it meant actual trans-imperial mobility in which scholars moved between Russia and the Ottoman Empire in search of Byzantine art and history. On the other hand, it meant upwards social mobility, as Byzantine studies was a state-sponsored and well-funded field in which successful scholars could rise up the social ladder as a result of their academic work. The political context and the institutionalization of Byzantinology in Russia were intricately linked, but the picture would be incomplete without reference to the actual people who were part of knowledge production. It is the aim of this presentation to bring these people to the forefront.

The Institutionalization of Byzantine Studies in Turkey
Nevra Necipoğlu

In the evolution of Byzantine studies in Turkey, an initial phase marked by individual scholars’ contributions to the field was followed by a gradual process of transition toward its institutionalization. In this process, three major developments during the first two decades of the 21st century stand out as the most significant stages of institutionalization, paving the way for further progress in the field of Byzantine studies, which had already gained momentum and started flourishing in Turkey from the 1990s onwards. The establishment of the Turkish National Committee for Byzantine Studies at the beginning of 2001, followed by its acceptance as a member of the Association Internationale des Études Byzantines at the 20th International Congress of Byzantine Studies in Paris during the same year, was a crucial step in both the institutionalization of the field in Turkey and its official representation in the international arena. A second important step was taken in 2007 with the inauguration of the International Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium as a scholarly event to be held in Istanbul on a regular basis once every three years. Finally, in 2015, the opening of Turkey’s first two research centers directly devoted to Byzantine studies – one at Koç University and the other Boğaziçi University – gave further impetus to the advancement of the field within an institutional framework. Focusing on these three developments as key events marking the institutionalization of Byzantine studies in Turkey, this paper will first examine their background and then evaluate their impact on the current state of the field.

The ‘Istanbul City Walls’ and Other Digital Projects by GABAM
Merve Özkılıç

Founded in 2015, GABAM both supported and conducted several projects, digital projects among them taking the lead in terms of providing scientific online sources free of charge to both researchers and the general public for all to better engage with the Byzantine cultural heritage of Turkey.

The first digital GABAM project, Byzantine Monuments Photographs Archive, focuses on the historical city within the walls and can be accessed at Koç University’s Suna Kıraç Library Digital Collections. Currently, the photographs dating between the years of 1990-2020 are present in the archive, with more additions being made to reflect the most recent conditions of the monuments.

The Byzantine Musical Instruments Project, a joint study between GABAM and The Friends of Music Society in Athens, aimed to document representations of musical instruments in visual sources, and has been presented for it to be used by researchers at Koç University’s Suna Kıraç Library Digital Collections. The project has also created a small online exhibition titled “Echoes of an Empire” on the Europeana website, explaining the different categories of instruments, and has been supported by a small book (Sound of Byzantium: Byzantine Musical Instruments), including QR code access to the digital archive, exhibition and unique animated videos created for the project.

The Cahide Tamer Historic Buildings Restoration Projects Collection, another project housed at Koç University’s Suna Kıraç Library Digital Collections, classifies and presents the professional archive of one of the lead figures for the architectural restorations of Byzantine structures in Istanbul. Active between the years of 1943-1973, Cahide Tamer’s archive presents researchers with valuable information and visual data on pre-restoration conditions, restoration methods employed and the post-restoration views of many important Byzantine monuments in Istanbul.

One of the major digital initiatives at GABAM is the Istanbul City Walls Project, which aims to visualize the results of more than a century of scholarship on the Byzantine fortifications of the city. As traditional scholarship produced abundant material on the evaluation of the monument, the current digital tools presented an opportunity to map the data with more recent evaluations. Several layers of the information, such as the architecture, inscriptions, spolia and Ottoman repairs of the monument, have been integrated into a digital source, with the consideration of adding further data.

Combining the basic set of data from Cahide Tamer and Istanbul City Walls Project, GABAM’s online exhibition “Touching the Past: What do the Istanbul City Walls Photographs of Cahide Tamer Tell Us?” (once more among Koç University’s Suna Kıraç Library Digital Collections), engages the public in a general comparison regarding the condition of the city walls between mid-20th century and early 21st century.

Nordic Tales-Byzantine Paths, a collaboration between the Swedish Research Institute in Istanbul and GABAM, provides a hub for documenting and tracing Nordic-Byzantine relations throughout the Middle Byzantine Period.

This presentation will share the processes behind data organization of the aforementioned digital projects of GABAM and discuss future possibilities for improvement.

"We Were Disappointed to Find Inartistic Houses from the Byzantine Period." The Development of Late Antique and Byzantine Housing Studies in Western Anatolia
Inge Uytterhoeven

Although ancient houses form essential sources for our understanding of private life in the past, they frequently have been approached with academic disinterest and have often yet to receive the attention they deserve as research topics. Houses can not only reveal valid architectural and infrastructural data but also give insights into the socio-economic, political, and cultural background of their inhabitants and visitors, and offer an understanding of the use of space. Despite this, preferring to focus on monumental and often better-preserved public structures, past researchers repeatedly overlooked the value of private houses and did not consider them to be worth much attention. Apart from a few examples (e.g., at Ephesos), within the framework of Late Antique and Byzantine studies in Western Anatolia, housing has only taken a more critical role in the last few decades. Nevertheless, the number of private houses investigated thus far remains relatively small, with most known houses exposed in urban contexts and belonging to the upper layers of society.

This paper gives an overview of the developments that Late Antique and Byzantine housing studies have undergone during the last century in Western Anatolia. It discusses how in the context of large-scale archaeological research in the region, houses have evolved from incidentally excavated and uninteresting side-products of public structures into fully-fledged research foci that offer crucial information on the Late Antique and Byzantine past. Through examples of houses known from Late Antique and Byzantine archaeological sites in Western Anatolia (including, among others, recent research at Hierapolis, Xanthos, and Aphrodisias, and our ongoing investigation at Sagalassos), this contribution sketches the changing approach towards housing and the facets of private living and the scholarly motivations of studying or neglecting private houses throughout the last hundred years. Furthermore, it places research traditions, strategies, and developments that characterize the archaeological research of Late Antique and Byzantine Western Anatolia within the context of evolving studies of housing in the broader Mediterranean region.

What Happened in the Medieval Myra? Clues from the Alakent Church Excavation
Engin Akyürek

Myra, the metropolis of Lycia province in the Byzantine period, was one of the most prosperous cities of the East Mediterranean in the Late Antiquity. Archaeological and geological studies carried out in Myra proved that the city was completely buried under silt sometime in the 12th or 13th century. Yet, many questions about the timeframe in which this disaster occurred remained unanswered: When was the city of Myra completely buried under silt? Was it a sudden disaster or was the city buried as a result of a process that spread over a long period of time? Did the people do something to protect their buildings? Was the city evacuated in a planned fashion or in panic? Surprisingly, the surviving sources of the period report nothing about what happened to this important city of Byzantine Lycia. Excavations at a small medieval church 200 meters to the west of the Roman theatre provide answers to a significant part of these questions. In 2010, the church which was buried under silt up to its roof, which was excavated and unearthed in a very well-preserved condition with its in situ liturgical furnishing and fresco decoration. The presence of this Byzantine church in the Alakent neighborhood of modern Demre has been known to archaeologists and art historians for quite some time, as the north-eastern corner of the roof was visible, including several in situ tiles. However due to technical difficulties the site was not excavated until 2010. Unearthing the structure from under a six-meter deep alluvial fill was only possible as a result of the excavation work carried out in 2010 as part of the “Myra–Andriake Excavations.” As the first building brought into daylight from the “sunken” Byzantine city, the excavations provided an invaluable source of information about the Byzantine architecture of the period, and led to significant conclusions about the history of Byzantine-period Myra, showing how rich and well preserved the ancient city might be, deserving its title, “the Pompeii of Anatolia”.

Arkeolojik Buluntuların Tarihi Kaynakların Yorumlanmasına Katkıları
Mustafa H. Sayar

Bizans tarihine ilişkin bilgilerimiz büyük ölçüde tarihçilerin anlatılarına dayanmaktadır. Yine de, birçok Geç Antik Çağ veya Erken Bizans Dönemi kaynağının günümüze ulaşmadığını veya günümüze ancak yüzyıllar sonra üretilen kopyalar yoluyla ulaştığını ve bu geç kopyalar sayesinde içeriklerine dair kısmen bilgi edinebildiğimizi göz önünde bulundurmak gerekir.

Sorunların kaynağı yazılı olmayan kaynaklarda da kendini gösterir. Günümüze ulaşan kilise kalıntıları Bizans sanatı ve mimarlığı tarihinin temelini oluştursa da, yüksek derecede yıkım yaşanan dönemlerin kayıpları bu konudaki bilgilerimizi kesintiye uğratır. Mimari gelişmeler günümüze ulaşan, Erken Bizans Dönemi bazilikalarından haç planlı, kubbeli kiliselere çeşitlilik gösteren anıtlardan izlenebilmektedir. İç mekanların mimari bezemelerine dair ayrıntılar yazılı kaynaklardan öğrenebilmektedir. Başkent ve eyaletlerin kutsal yapıları, yazılı kaynaklarda aktarılan bilgilere ek olarak son yıllarda yürütülen çalışmalarla elde edilen bilimsel yorumlarla yeniden değerlendirilebilir. Yapılar ve yerleşimlerde yürütülen bilimsel kazı ve araştırmalardan elde edilen küçük buluntular ve belgelenmiş yazıtlar hem bulundukları yerin işlevi hem de oradaki gündelik yaşama dair bilgi verirler. Mimari unsurlardaki bezemeler, monogramlar ve yazıtlar, amphora kulpları ve tuğlalardaki damgalar, çeşitli kaplar ve eşyalardaki graffiti ve dipinti, inşa, onur, adak ve mezar yazıtları ile yazılı kaynaklar yerleşmeler ve yapıların tarihi süreçlerine dair önemli bilgi verirler.

Büyük Saray, yüzyıllar boyunca yapılan eklemeler ve değişikliklere bağlı olarak kullanıldığı dönemin planından farklı göründüğünden, rekonstrüksiyonu için yeni arkeolojik verilere ihtiyaç vardır. Sarayın bazı bölümlerinin Geç Antik Çağ ve Erken Bizans Dönemi’nde nasıl kullanıldığına ilişkin bilgiler, alanda yürütülecek bilimsel kazılar ve araştırmalar yoluyla edinilebilir.

Son yıllarda Theodosius Dönemi limanı ile başkentin diğer limanlarında yürütülen bilimsel kazılar sayesinde, yazılı kaynakların aktardığı bilgiler geliştirilebilmektedir. Yine yakın dönemde yapılan çalışmalar ve gözlemler sayesinde, II. Theodosius Dönemi kara ve deniz surları hakkında yeni bilgiler edinebilmektedir.

Geç Antik Çağ ve Erken Bizans Dönemi tarih yazıcılığı -Roma İmparatorluk ve daha sonraki Bizans dönemlerinde olduğu gibi- daha ziyade imparatorluk merkezindeki siyasi tarihe ve imparatorlara odaklanmaktadır. Kurşun mühürlerdeki lejantlardan, yönetim şeması, bürokrasi, soyağacı araştırmaları ve hukuki yapıya dair bilgi edinmek bir ölçüde mümkündür. Toplumsal ve ekonomik tarihe ilişkin ayrıntılar -özellikle de tarih yazımında bahsedilmeyen veya yüzeysel olarak ele alınan konular- kazılar ve yüzey araştırmalarında ele geçen buluntular yardımıyla anlaşılabilmektedir.

Benzer Adımlar, Farklı Etkiler: Bir Lisansüstü Öğrencisinin Gözünden Türkiye ve Avustralya’daki Bizans Çalışmalarının Karşılaştırması
Umut Var

Konuşmacı olarak yer alacağım panelde kariyerlerinin başlarında olan Bizantologlara, bazı disiplinler ve kurumlar arasında karşılaştırmalara yaparak kendi deneyimlerimi aktaracağım. Lisans eğitimimi geleneklerine bağlı bir okul olan İstanbul Üniversitesi’nde, yüksek lisans eğitimimi ise Avustralya’daki La Trobe Üniversitesi’nde aldığımdan, diğer konuşmacılardan farklı biçimde, Avustralya ve Türkiye’de Bizans çalışmalarına dair bazı kurumsal ve genel kıyaslamalarda bulunacağım. Söz konusu kıyaslar, Bizans çalışmalarına yönelik kurumların yapıları ve araştırmacılara sundukları fırsatlar hakkında olacaktır. Kıyaslamaları, Türkiye’deki genç Bizantologların hedeflediği araştırma fırsatları ve bu fırsatların erişilebilirliğine dair bir tartışma takip edecektir. Avrupa’nın aksine, Avustralya ve Türkiye’deki Bizans çalışmaları karmaşık bir tarihe sahip değildir. Bu nedenle, her iki ülkede araştırma yürütmenin olumlu ve olumsuz yönlerini kıyaslamak ilgi çekici olacaktır. İki ülke benzer aşamalara sahiptir ancak Bizans çalışmalarına farklı etkilerde bulunurlar. Böylelikle, kariyerlerinin başlarında olan Bizantologların bu kıyaslamalardan çeşitli dersler çıkaracağını düşünüyorum.

Bir Kongre Tertiplemek: 10. Milletlerarası Bizans Tetkikleri Kongresi Organizasyon Komitesi Arşivi ve Bize Anlattıkları
Koray Durak

1955 yılında cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın “yüksek himayelerinde” İstanbul’da düzenlenen 10. Milletlerarası Bizans Tetkikleri Kongresi Türkiye’de Bizantinolojinin evriminde mihenk taşlarından biridir. Hem İstanbul’un ev sahipliği yapması hem de Türkiye’den katılanların en büyük delege grubunu oluşturması sebebiyle, kongre Türkiye’nin kendini Bizans çalışmalarında uluslararası arenada gösterdiği ilk büyük etkinliktir.

Hazırlık sürecinde karşılaşılan bazı aksaklıklar ve pogrom olarak nitelenecek 6-7 Eylül Olayları yüzünden zorluklarla başlayan kongre işleyiş ve içerik açısından başarılı bir kongre olarak tanımlamıştır. Buket Kitapçı Bayrı’nın yazdığı gibi, 1955 kongresi ile ilgili temel kaynaklar tebliğ kitabı dahil kongre yayınları, TBMM tutanakları, Aziz Ogan ve Cahide Tamer arşivleri ve kongre sonrasında izlenimlerini yazan yabancı Bizantinologların makaleleridir. Bu listeye İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Antalya Bölgesi Arkeoloji Araştırma Merkezi Arşivi’nde bulunan kongre organizasyon komitesine ait belgeleri de eklemek gerekir. İstanbul Üniversitesi Klasik Arkeoloji Kürsüsü kurucusu Arif Müfid Mansel’in başkanlığını yaptığı kongre tertip komitesinin yazışma ve notlarını içeren bugüne kadar gün yüzü görmemiş arşiv bize kongre hakkında yeni bilgiler vermektedir.

Bu sunumun amacı arşivdeki belgeleri kullanarak kongre hazırlık sürecinin takvimi ve işleyişi, komitenin diğer devlet kurumları ile işbirliği ve kongre öncesi ve sorasında karşılaşılan zorlukları incelemektir. Kongreye bildiri yollayan Türkiye’de mukim bireyler üzerinden 1950’lilerin Türkiye’sinde Bizantinolojinin resmini çekmek bu konuşmanın ikinci hedefidir.

Bizans Çalışmalarından Alınan ve Alınacak Dersler: İnterdisipliner Bir Lisansüstü Öğrencisinin Deneyimleri
Pırıl Us - MacLennan

Bu konuşmada, Boğaziçi Üniversitesi tarih bölümü ile Ghent Üniversitesi edebi çalışmalar bölümünün Yunanca dalındaki lisansüstü öğrencilik deneyimlerim ve aradaki dalgalı gezintimden yola çıkacağım. Akademik kültür ve uygulamalarda Türkiye, Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri arasındaki önemli farklılıkları öne çıkarırken, her birinin özellikle kariyerinin başındaki araştırmacıların gelişimine dair can alıcı nitelikteki olumlu ve olumsuz yönlerini vurgulayacağım. Konuşmamın ilk bölümü “öğrenci olmak ne demektir” tartışması ile farklı akademik ortamlardaki normlar ve beklenen davranışları ele alacaktır. Ardından, Türkiye’deki normların Bizans çalışmaları ile Türk kadın ve erkek lisansüstü öğrencilerinin geleceklerini nasıl etkilediğine dair yorumlar yapacağım. İkinci olarak, akademik bağlantı kurma, kamusal sunumlar, lisansüstü çalıştayları, yaz/bahar/kış okullarının Türkiye’deki genç Bizantologların geleceği için önemine odaklanacağım. Üçüncü olarak, birincil kaynaklara yeni, teori odaklı, eleştirel yaklaşımlar ile bunların Türkiye’deki Bizans çalışmalarını yeni jenerasyonlara yeni araştırma yolları açacak biçimde nasıl etkileyebileceğine değineceğim. Son olarak, araştırma alanımızda ve ülkemizde kullanabileceğimiz “en iyi uygulamalar” ve akademik modeller bulunup bulunmadığı konusunu tartışmaya açacağım.

“Bizans Dönemi’nin Sanatsız Evlerini Bulunca Hayal Kırıklığına Uğradık” Batı Anadolu’da Geç Antik Çağ ve Bizans Konutları Çalışmalarının Gelişimi
Inge Uytterhoeven

Eskiçağ evleri geçmişteki özel yaşamı anlamamız için asli kaynakları oluşturmasına rağmen, bu konu sıklıkla akademik ilgisizlikle karşılaşmıştır ve halen hak ettiği ilgiyi görememektedir. Konutlar yalnızca geçerli mimari ve altyapısal verileri açığa çıkarmakla kalmayıp sakinlerinin ve ziyaretçilerinin sosyoekonomik, siyasi ve kültürel arka planlarına dair içgörüler sunarak mekânın nasıl kullanıldığının anlaşılmasını sağlarlar. Buna karşın, anıtsal ve genellikle iyi korunmuş kamu yapılarına odaklanmayı seçen eski araştırmacılar özel konutların değerini defaatle görmezden gelmiş ve onları çok ilgiye değer görmemiştir. Birkaç örnek dışında (Ephesos gibi), Batı Anadolu’da Geç Antik Çağ ve Bizans çalışmaları çerçevesinde konutlar yalnızca son birkaç on yılda önemli bir rol üstlenmiştir. Yine de, şimdiye dek çalışılan özel konutların sayısı nispeten azdır, bilinen evlerin büyük bölümü kent bağlamında açığa çıkarılmıştır ve toplumun üst tabakalarına aittir.

Bu çalışmada son yüzyılda Batı Anadolu’da Geç Antik Çağ ve Bizans konutu araştırmalarındaki gelişmelerin genel bir değerlendirmesi verilecektir. Bölgedeki büyük ölçekli arkeolojik araştırmalar bağlamında, evlerin kazara kazılan ve kamu yapılarının ilginç olmayan yan mahsulleri olarak görülmekten, Geç Antik Çağ ve Bizans geçmişine dair can alıcı bilgiler sunan tam teşekküllü bir araştırma odak noktasına nasıl dönüştüğü ele alınacaktır. Çalışma, Batı Anadolu’daki antik kentlerdeki (diğer örneklerin yanı sıra yakın dönem Hierapolis, Xanthos ve Aphrodisias araştırmaları ile Sagalassos’ta devam eden araştırmalarımız dahil olmak üzere) Geç Antik ve Bizans dönemlerinden evlerin örnekleri yoluyla, son yüzyılda konutlar ile müstakil yaşamın özelliklerine yönelik değişen yaklaşımın ve özel konutların çalışılması veya ihmal edilmesi ardındaki akademik motivasyonların taslağını çizecektir. Ayrıca, Batı Anadolu’daki Geç Antik Çağ ve Bizans Dönemi arkeolojisi çalışmalarını tanımlayan araştırma gelenekleri, stratejiler ve gelişmeleri Akdeniz çevresinde gelişen konut araştırmaları bağlamına oturtacaktır.

Bizans Geçmişi İçin Bir Gelecek: Türkiye’deki Bizans Çalışmalarına Dair Bir Lisansüstü Öğrencisinin Kişisel İçgörüleri
Zeynep Olgun

Türkiye’deki Bizans çalışmaları alanının 2000’lerin başından bu yana gelişmesi hayranlık uyandırıcıdır. Bir lisansüstü öğrencisi olarak dört yılı aşkın deneyimimde bu gelişmelerden bazılarına birinci elden tanıklık etme fırsatı buldum. “Kariyerinin Başındaki Bizantologların Gözlerinden Türkiye’deki Bizans Çalışmaları” paneline hem Türkiye hem yurtdışında (Avusturya ve Birleşik Krallık) lisansüstü öğrenciliği yapmış birisi olarak içgörülerimle katkıda bulunmak ve potansiyel gelişim alanı olarak gördüğüm, hem bugünün hem de geleceğin Bizans araştırmacılarının faydalanacağını düşündüğüm konulara odaklanmak istiyorum.

Bir doktora öğrencisi olarak Türkiye için önemli gördüğüm üç konuya odaklanacağım. İlk olarak, Bizans çalışmaları geneline bulunan genel bir eğilim, tekil araştırma alanlarından tam manasıyla faydalanan, yazılı, arkeolojik ve sanat tarihi vb. kaynakların bir arada kullanıldığı interdisipliner araştırma yaklaşımı. Türkiye’nin bu araştırmayı geliştirmede yalnızca önemli tarih, arkeoloji ve sanat tarihi bölümlerine sahip olduğu için değil, Bizans İmparatorluğu’nun elle tutulabilir kalıntılarına ev sahipliği yapması nedeniyle de büyük potansiyele sahip olduğunun altını çizmek istiyorum. Böylelikle Türkiye araştırma alanının uluslararası seviyede gelişmesi için interdisipliner metodolojilerin öncüsü olabilir.

İkinci olarak, Türkiye’de Bizans çalışmaları alanına ilişkin faaliyetleri düzenleyecek, gözlemleyecek, finanse edecek, tanıtacak ve duyuracak geniş kapsamlı bir çerçeve, kurum veya kuruluş noksanlığı bulunduğunu vurgulamak isterim. Bizans/Doğu Roma İncelemeleri Türkiye Milli Komitesi, eğitim veya fon sağlamayla ilişkili değil ve fiziksel ya da çevrim içi bir mevcudiyeti bulunmuyor. Entelektüel etkinlikler ve profesyonel ilişkiler kurabilme imkanının büyük bölümü, üniversitelerin ve yabancı kurumların birçok araştırma merkezinin yer aldığı İstanbul ile sınırlı, düzenlik etkinlikler ve bu etkinlikleri duyuran bağımsız bir sirküler de buralardan çıkıyor. Araştırmacılar ve öğrencilerin ilişki kurmasının yaygınlaştırılması rolünü üzerine alarak kapsayıcı biçimde Türkiye’deki tüm Bizantologları daha geniş bir coğrafi bağlamda destekleyebilecek alternatif kurumları ele almak istiyorum.

Son olarak, Bizans Dönemi’ne odaklanmayı hedefleyen öğrenciler için lisans seviyesinde dil eğitimi sorununa dikkat çekmek istiyorum. Birçok tarih bölümü Orta Çağ çalışanlara Osmanlı Türkçesi ve Latince dersleri verirken Yunanca çoğu zaman Eski Yunan Dili ve Edebiyatı bölümleri tekelinde yer alıyor. Bizans Yunancasını, böylelikle de genel olarak Bizans çalışmalarını lisans seviyesindekiler için daha ulaşılabilir kılma yollarını değerlendirmek istiyorum.

Bizans Sanatında Yeni Bir “Fransız Eyaleti”: Türkiye Cumhuriyeti’nde Kapadokya’nın Keşfi
Tolga B. Uyar

Türkiye Cumhuriyeti’nin doğuşundan yaklaşık on yıl sonra, David Talbot Rice The Burlington Magazine for Connoisseurs dergisinde “A New Province of Byzantine Art [Bizans Sanatının Yeni Bir Eyaleti]” başlıklı kısa bir makale yayınlamıştır. Çalışma, yazarın o dönemde bilinmeyen bir Bizans sanatı tekniği olarak tanımladığı “incrustation [kakma]” tekniğine odaklanmakla beraber 20. yüzyıl başlarında Bizans çalışmaları alanında ortaya çıkan eğilimlere dair değerli deliller içerir. Haklı olarak, 1900’lerin ilk ila üçüncü çeyrekleri araştırmaların ilgi konularında büyük bir değişime tanıklık eder, kent merkezleri ile ünlü Batı koleksiyonlarında korunan prestijli anıtlar ve eserlerden, Balkanlar ve Türkiye’de -yani, eski Bizans ve Osmanlı imparatorluklarının topraklarında- yeni kurulan ulus devletlerinde yürütülen arkeolojik kazıların daha az incelikli buluntuları ya da kırsaldaki kiliselerin duvar resimleri gibi maddi kültürün daha mütevazı örneklerine dönülür.

Bizans Kapadokya’sı, ki artık genç Türkiye’nin coğrafi merkezidir, “Bizans sanatı ve mimarlığının yeni toprakları” arasında çoktan dikkat çekmeye başlamıştır. Rice’ın yukarıda bahsedilen makalesi ile Fransız, Cizvit araştırmacı Guillaume de Jerphanion’un 1920’lerin ortasından itibaren yayınlamaya başladığı Kapadokya’nın resimli kiliselerine dair temel külliyatının aynı ismi (Une nouvelle province de l’art byzantine, Bizans Sanatının Yeni Bir Eyaleti) taşımasının tesadüf olmadığını düşünüyorum. Bizans mimarlığı, özellikle de Kapadokya’daki kaya kiliselerinde görülen anıtsal resimlere yönelik ilgi, Guillaume de Jerphanion’un ufuk açıcı çalışmasının ardından 1920’ler ile 1940’lar arasında zirveye ulaşmıştır. II. Dünya Savaşı ardından Anadolu Platosundaki son derece zengin ve keşfedilmemiş sanatsal verilerin incelemesine yönelik metodoloji oluşturan bu büyük ve yetkin çalışmanın etkisi canlı bir araştırma ortamının yolunu açmıştır. Ayrıca, uluslararası araştırmalarda Kapadokya’daki kayda değer maddi kalıntıların yıllar içerisinde farklı biçimlerde ele alınması, bilimsel topluluklarda farklı yabancı ekoller ve bölünmeler meydana getirmiştir. Yine de, öncü araştırmacılardan bu yana Bizans Dönemi Kapadokya’sı üzerindeki “Fransız tekeli” sona ermemiş gibidir. Bu tebliğde, başta Fransız ekolü olmak üzere çok sayıdaki araştırmaya dayanarak Kapadokya çalışmalarının dünü, bugünü ve geleceğini daha kapsamlı Bizans ve Orta Çağ disiplinlerinin içindeki bağlamlarına oturtmaya çalışacağım. Gelecek, genel hatlarıyla, Kapadokya’daki Bizans kültür mirasının bilimsel olarak belgelenmesi, sürdürülebilirliği, ekonomik istismarı ve korunması konularındaki sorunları inceleyen bir sonsöz haline bürünecek gibi görünmektedir.

Cumhuriyetin Yüzüncü Yılında Kentsel Kültürel Peyzaj İçinde Şehrin Bizans Anıtları: Onarım, Yeniden Keşif ve Gelecek Beklentileri
Mine Esmer

İstanbul’un Bizans anıtları içinde öne çıkan Fethiye ve Vefa Kilise camileri yakın zamanda geçirmiş oldukları onarımlar, bu onarımlarla yeniden keşfedilen unsurları ve içinde bulundukları kentsel doku içindeki durumlarının hem fiziksel hem sosyal açıdan değerlendirilmesiyle bu bildirinin konusunu oluşturacaklardır. Bu kapsamda ele alınacak ilk yapı, Dünya Miras Listesi'ndeki Süleymaniye Koruma Alanı'nda yer alan ve Orta Bizans Dönemi’ne tarihlenen Vefa Kilise Camii’dir. 11. yüzyılda kilise olarak inşa edilen ve Geç Bizans Dönemi’nde de ekler almış olan Kilise Camii, 1484 yılında camiye çevrilmiş ve günümüze kadar bu işlevi sürdürmüştür. Yapının Cumhuriyet Dönemi’ndeki ilk onarımı ve kültür varlığı olarak tescili 1937 yılındadır. Bunu izleyen 1955, 1964, 1970, 1980 yılları onarımlarına ait kayıtlar ile 2018-2021 yılları arasındaki son onarımının projeleri Vakıflar Arşivi'nde bulunabilir.

Cumhuriyet Dönemi'nde Süleymaniye'de kentsel ve sosyal doku keskin bir değişim geçirir. 1943 yılında açılan Atatürk Bulvarı, bölgedeki pek çok yapının kaybı ile fiziksel dokunun büyük ölçekte parçalanmasına yol açar. Bulvarın açılması sonrasında kentsel planlama hataları ile sanayi Süleymaniye’nin içlerine kadar ilerler. Beraberinde yaşanan sosyoekonomik ve demografik değişim ile 2000’lere ulaşan bölgede 2006 yılında ilan edilen “Yenileme Alanı” statüsü problemleri attırarak katlar.

Ele alınacak ikinci yapı Fethiye Camii, Pammakaristos Manastırı’nın iki kilisesinden dönüştürülmüştür. Manastırın kuzey kilisesi Orta Bizans Dönemi’ne tarihlenirken, güney yapı ile diğer ekler Geç Bizans Dönemi’ne aittir. İstanbul’un fethinin ardından ilk önce kadınlar manastırı, ardından patrikhane olarak kullanılan manastırın kiliseleri, 16. yüzyıl sonunda, “Fethiye” ismiyle camiye çevrilmiş ve günümüze kadar bu isimle gelmiştir. Fethiye, 1938'de Vakıflar tarafından gerçekleştirilen ilk onarımı sonrasında 1939'da kültür varlığı ilan edilir; 1955 ve 1959'da art arda iki kez daha onarılır. 1963'te güney kanadı Bizans Enstitüsü tarafından müzeye dönüştürülür ve bu işlev günümüze kadar sürer. 1980 ve 1993 yıllarındaki Vakıflar onarımlarında minaresi yeniden yapılır. En son 2018'de ele alınan Fethiye’de cami kısmı 2021'de tamamlanmış; müzedeki onarım devam etmektedir.

Çarşamba'nın fiziksel ve sosyal dokusunda da radikal birtakım değişimler yaşanmıştır. Bunlardan biri, manastırın üzerine oturduğu yapay terasla birlikte betimlendiği 16. yüzyıla ait bir gravürle belleklerde yer almasıdır. Bu görünüm 20. yüzyılın ortalarına kadar korunabilmişken, 1960-1970'li yıllarda yapılan inşaatlar bu özelliğin üzerini örttüğü gibi Haliç'ten ve yakın çevreden anıtın algılanması da engellenmiştir. Kaçak müdahaleler ise manastırın kalıntılarında hasara veya kayba yol açmıştır.

Son olarak, uluslararası düzeyde koruma tüzüklerinde hem tek yapı ölçeğinde hem de anıtın içinde bulunduğu kentsel dokunun korunması adına çeşitli öneriler geliştirildiği bilinmektedir. Bu öneriler tek yapı ölçeğinde alanında uzman kişilerden oluşan ekipler tarafından hassas belgeleme çalışmaları yapılması, yapıların geçmiş onarımlarının, malzeme ve strüktür özelliklerinin iyice kavranması, anıtın zaman içinde almış olduğu nitelikli eklerinin korunması, geri dönüştürülebilir uygulamalar yapılması, yeni malzemelerin deneysel amaçlı kullanılmaması, özgün kısımlarının bozulmaması biçimindedir. Bununla birlikte, bu tüzükler sadece anıtların değil, içinde bulundukları kültürel peyzajın, kentsel doku morfolojisinin, parsel-bina ilişkisinin, yapı adalarının parsellere bölünme biçiminin, gabarilerin, sokak perspektifleri ve bakış açılarının da korunmasından bahsetmektedir. Tarihi anıtların sorunlarının giderilmesinde hem teşhis hem de uygulama aşamaları sadece restorasyon tekniklerinin uygulanması ötesinde birtakım zorluklar sunar. Bu bildiri kapsamında yukarıda sözü geçen iki yapı özelinde hem anıtlara hem de çevrelerine olan yaklaşım sözü geçen uluslararası metinler de gözetilerek irdelenecek; gelecekteki koruma beklentilerinin karşılanması adına bir takım tavsiyeler sunulacaktır.

Genç Neslin Bizans Sevdası: 1990 Sonrası Türkiye, Fransa ve Yunanistan’da Bizans Uygarlığı Üzerine Yapılmış Doktora Tezlerine Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım
Buket Kitapçı Bayrı

İstanbul’da 2017 yılında düzenlenen bir Bizans çalışmaları konferansında Fransız bir Bizantolog araştırmacılar ve halkın, özellikle de gençlerin, konferansa gösterdiği yoğun ilgiye şaşırmış ve benzer dinamizmi ancak Yunanistan veya güneydoğu Avrupa ülkelerinde gördüğünü belirtmişti. Nüfusunun büyük bölümünün Bizans uygarlığı ile doğrudan dil, din veya kültürel yakınlık kuramadığı bir ülkede bu uygarlığın böylesi ilgi uyandırması oldukça çarpıcıdır. Türkiye’de gençlerin Bizans çalışmalarına gösterdikleri bu ilgiyi nasıl ölçebiliriz? Neyi merak ediyorlar? Bu çalışma Türkiye’de 1990 ve 2022 yılları arasında tamamlanan yüksek lisans ve doktora tezlerini inceleyerek gençlerin Bizans çalışmalarına artan ilgisini nicel ve niteliksel ölçmeye çalışacaktır. 19. yüzyılda “Bizans” adının bir disiplin terimi haline geldiği Fransa’da ve Bizans uygarlığının ulus devlet kimliğinin bir parçası olarak kabul edildiği Yunanistan’daki 1990 ve 2022 yılları arasında tamamlanan tezler de karşılaştırmalı bir bakış sağlaması açısından incelenecektir.

Bu çalışmanın temel kaynakları Yüksek Öğrenim Kurumu’nun (YÖK) dijital tez merkezi, Fransa Üniversite Dokümantasyon Sistemi (SUDOC: le système universitaire de documentation) ve Yunanistan Doktora Tezleri Milli Arşividir (Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών).

İstanbul Alman Arkeoloji Enstitüsü ve Bizans Arkeolojisi: Laiklik, Profesyonellik ve Rastlantı
Philipp Niewöhner

Türkiye’deki Bizans çalışmalarının tarihi yakın zamanda çok ilgi görmüştür. Disiplinin sonunda serpilmeye başladığı 21. yüzyılda, 19. ve 20. yüzyıldaki başlangıcının tarihi araştırılmaya hazır hale gelmiştir. İstanbul’daki Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün kuruluşu ise şimdiye dek çok iyi çalışılmış ve yayınlanmıştır, buna şubenin kurulmasına neden olan ve kuruluşunu izleyen olaylar, burada çalışan kişiler ve yürüttükleri Bizans projeleri dahildir. Bu nedenle, artık araştırmayı bir adım ileriye götürerek, olayların tarihinin ötesine geçip entelektüel ve kültürel tarih ya da fikirler ve düşünce biçimlerinin gelişimini tanımlayarak incelemenin zamanı gelmiş olmalıdır. Bunu yapmaya çalışırken, İstanbul Alman Arkeoloji Enstitüsü’ndeki Bizans çalışmalarının gelişiminde önem teşkil eden ve bu gelişimi anlamaya yardımcı olacak üç konu ele alınacaktır: Laiklik, profesyonellik ve rastlantı.

İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nin Türkiye’deki Bizans Araştırmalarına Katkısı
Rahmi Asal

İstanbul Arkeoloji Müzeleri ülkemizin ilk ve en büyük müzesi olmasının yanı sıra ilk arkeolojik kazıları da gerçekleştiren kurum olmuştur. Bir milyonu aşkın envanterlik eseri ve her yıl kent içinde gerçekleştirdiği çok sayıda kazı ile günümüzde de arkeoloji ve müzecilik alanında dünyada önemli bir yere sahiptir.

İstanbul’un bugün bilinen 8500 yıllık geçmişinin önemli bir döneminde Bizans İmparatorluğu’na başkentlik yapması dolayısıyla kentin çeşitli bölgelerinde yapılan kazılarda döneme ait çok sayıda kalıntı ve buluntu ortaya çıkarılmıştır ve bu tespitler her geçen gün artarak devam etmektedir. Son yıllarda gerçekleştirilen Büyük Saray Kazısı, Yenikapı Marmaray ve Metro Kazıları, Haydarpaşa Kazısı, Damatrys Sarayı Kazısı, Küçükyalı Satyros Manastırı Kazısı, Boukoleon Sarayı Kazısı ve Aziz Polyeuktos Kazısı’nda ortaya çıkarılan çok sayıda taşınır ve taşınmaz kültür varlığı çeşitli yayınlar ve konferanslarla bilim dünyasına ve kamuoyuna tanıtılmaktadır. Bahse konu yayınlar müzemizin yönetici ve uzmanlarınca yapıldığı gibi, çok sayıda yerli ve yabancı bilim insanlarınca da araştırma ve yayın çalışmaları gerçekleştirilmektedir. Yine yıllar önce yapılan kazılar veya Türkiye’nin çeşitli bölgelerinden farklı yollardan müze koleksiyonlarına kazandırılan ancak yayınlanmamış olan Bizans dönemine ait buluntular da bilim insanlarının istifadelerine sunulmaktadır.

Bu tür çalışmaların dışında, “Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu” gibi önemli bilimsel etkinliklere ev sahipliği yapılmakta ve hepsinden önemlisi de özellikle İstanbul’da bulunan üniversitelerin ilgili bölümlerinde eğitim gören öğrencilerin derslerini müzede veya istemeleri durumunda müze kazılarında uygulamalı olarak yapmalarına olanak sağlanmaktadır. Son yıllarda bu konuda İstanbul Üniversitesi ile Bakanlığımız arasında yapılan bir protokol kapsamında oldukça faydalı bir iş birliği sürecine girilmiştir.

İstanbul Arkeoloji Müzeleri, tarihsel misyonuna uygun olarak çalışmalarını bu doğrultuda devam ettirmekte olup yeni ortaya çıkarılacak kültür varlıkları da aynı hassasiyet ve titizlikle bilim dünyası ve kamuoyu ile paylaşılacaktır.

İstanbul’daki Sanat Sergilerinde Bizans’ın Temsili: Araştırmacılar, Devlet Politikası ve Özel Girişimler (1930’lardan 2020’lere)
Brigitte Pitarakis

Bu sunum, İstanbul’da Bizans’ın sergilenişine yön veren çeşitli yaklaşımların ve girişimlerin kronolojik bir değerlendirmesini yapmayı amaçlıyor. Atatürk döneminde Ayasofya Cami’nin müzeye dönüştürülmesi ardından (1935), devletin kültür programı hızlıca Türk kimliğinin eskiçağ köklerine dair ulusal bir bakış açısının şekillendirilmesine doğru evrilmişti. Türk Tarih Kurumu tarafından 1937 yılında Dolmabahçe Sarayı’nda açılan tarih sergisi bu sürecin zirvesini oluşturmuştu. Büyük ölçüde maketler, fotoğraflar ve belgesel afişlerden meydana gelen sergide Yunan, Roma ve Erken Bizans dönemlerini ele alan bölümün görevi Aziz Ogan’a verilmişti. Ogan’ın 1931’den, emekli olduğu 1954 yılına dek sürdürdüğü İstanbul Arkeoloji Müzeleri müdürlüğü görevindeki başat rolü, uluslararası işbirliklerinin gelişmesini ve müzenin uluslararası sergilere katılmasını sağlamıştı.1955’in Eylül ayında İstanbul’da gerçekleşen Onuncu Uluslararası Bizans Çalışmaları Kongresi’nin bilimsel araştırmalara yapacağı olumlu katkı ise ne yazık ki 6-7 Eylül’ün trajik olaylarının gölgesinde kalmıştı. Kongre vesilesiyle İstanbul Arkeoloji Müzeleri, Bizans koleksiyonlarını kıymetli küçük eserlerin büyük mermer parçalara eşlik edeceği şekilde yeniden düzenlemişti.

Uluslararası ilişkiler ve siyasi koşullar, özellikle de Avrupa Birliği’yle kültürel bağlantıların desteklenmesi, Aya İrini (1983 yılındaki sergi) gibi Suriçi’ndeki anıt yapılarda süreli sergilerin gerçekleştirilmesine imkân tanımıştır. İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nde kapsamlı ve kalıcı yeni iki seksiyonun açılması -Çağlar Boyu İstanbul (1996) ile iki yıl ardından açılan İstanbul’un Çevre Kültürleri; Trakya Bithynia ve Bizans (1998)- İstanbul’un neolitik döneme uzanan kronolojik sekansında Bizans’ın görünürlüğünü arttırmıştır. İstanbul’un Çevre Kültürleri; Trakya Bithynia ve Bizans bölümüne Garanti Bankası’nın sağladığı finansman kamu kurumlarındaki sergilerde özel kuruluş sponsorluğunun öncülerindendir. İstanbul Arkeoloji Müzeleri tarafından Eski Sultanahmet Cezaevi bahçesi alanında (1996-2007), daha yakın zamanda ise Yenikapı Theodosius Limanı’nda yürütülen başlıca Bizans kazıları (2004-2015), Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu gibi bilimsel toplantılar kapsamında İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nde düzenlenen süreli sergilerle (2007, 2011 ve 2013) öne çıkarılmıştır.

Bizans araştırmalarının uluslararası ve yerel düzeydeki gelişimi 2000’li yıllarda İstanbul’daki süreli sergilere büyük bir ivme kazandırmıştır. Suna ve İnan Kıraç Vakfı İstanbul Araştırmaları Enstitüsü ve Koç Üniversitesi Anadolu Medeniyetleri Araştırma Merkezi (ANAMED) gibi sergi mekânlarına sahip ulusal aktörlerin çoğulluğu yerli özel koleksiyonların ve ödünç eser veren uluslararası kurumların etkinliklere katılımını teşvik etmiştir. Yenilikçi yaklaşımlar ve üç boyutlu modellemeler, animasyonlar, sanal gerçeklik gibi çağdaş teknolojilerin kullanımı araştırmalara yeni bir yol açarak sergilerle Bizans çalışmalarının birbirlerini beslemesini sağlamıştır.

“İstanbul Surları” ve GABAM’ın Diğer Dijital Projeleri
Merve Özkılıç

2015 yılında kurulan GABAM, farklı projelere destek vermesinin yanı sıra kendisi çeşitli projeler yürütmüştür. Kurumun dijital projeleri Türkiye’de Bizans kültür mirasını hem araştırmacılar hem de kamuyla buluşturarak daha iyi ilişki kurabilmeleri için ücretsiz ve bilimsel çevrim içi kaynaklar oluşturması sebebiyle öne çıkarlar.

GABAM’ın ilk dijital projesi, Bizans Anıtları Fotoğraf Arşivi, sur içindeki tarihi kente odaklanır ve Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi Dijital Koleksiyonları arasında erişime açılmıştır. Günümüzde, arşivde 1990-2020 arasında çekilmiş fotoğraflar yer almaktadır ancak anıtların en son durumlarını yansıtmak üzere eklemeler sürmektedir.

GABAM ve Atina Müzik Dostları Derneği iş birliğinde yürütülen bir araştırma projesi olan Bizans Müzik Aletleri Projesi, görsel kaynaklardaki müzik aleti betimlerini belgelemeyi amaçlamış ve sonuçları Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi Dijital Koleksiyonları arasında erişime açılmıştır. Proje ayrıca Europeana sayfasında “Echoes of an Empire [Bir İmparatorluğun Yankıları]” başlıklı, farklı müzik aleti sınıflarını açıklayan küçük bir çevrim içi sergi ile Bizans’ın Sesi: Bizans Müzik Aletleri başlıklı küçük bir kitapla desteklenmiştir, kitap içerisinde yer alan karekodlar dijital arşiv ve serginin yanı sıra proje için hazırlanan iki animasyon videosuna yönlendirmektedir.

Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi Dijital Koleksiyonları arasında yer alan bir diğer projedir. İstanbul’daki Bizans yapılarının mimari restorasyonlarında öncü figürlerden biri olan Cahide Tamer’in mesleki arşivini tasnif ederek sunmaktadır. 1943-1973 yılları arasında restorasyonlar yürüten Tamer’in arşivi araştırmacılara yapıların onarım öncesi durumları, kullanılan restorasyon yöntemleri ve yapıların onarım sonrası görümlerine dair önemli bilgiler ve görsel veriler sunmaktadır.

GABAM’ın en büyük dijital girişimlerinden biri ise İstanbul Surları projesidir, kentin Bizans dönemi surlarına dair yüzyıldan uzun bir süreye yayılan araştırmaların sonuçlarını görselleştirerek aktarmayı hedefler. Geleneksel araştırmalar anıtın değerlendirmesine dair çokça malzeme üretmiştir, söz konusu dijital araç ise bu verileri en son değerlendirilmeler ışığında haritaya aktarma fırsatı tanımaktadır. Surların mimarisi, yazıtları, devşirme malzemesi, Osmanlı Dönemi onarımları gibi farklı bilgi katmanlarını dijital bir kaynağa aktaran proje gelecekte yapılacak veri eklemelerine açıktır.

Cahide Tamer’in arşivinden ve İstanbul Surları projesinden gelen verilerin küçük bir bölümü bir araya getirilerek hazırlanan “Geçmişe Dokunmak: Cahide Tamer’in İstanbul Surları Fotoğrafları Bize Ne Anlatıyor?” başlıklı çevrim içi sergi (yine Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi Dijital Koleksiyonları arasındadır) ise surların 20. yüzyıl ortalarındaki durumu ile 21. yüzyıl başlarındaki durumunun bir kıyaslamasını sunmaktadır.

İstanbul İsveç Araştırma Enstitüsü ve GABAM iş birliğinde ortaya konulan Kuzey Hikayeleri Bizans Yolları Projesi, Orta Bizans Dönemi boyunca Kuzey ülkeleri ve Bizans İmparatorluğu arasındaki ilişkilerin izini sürerek, bu ilişkileri belgelemek için bir bağlantı merkezi teşkil etmektedir.

Bu sunumda yukarıda bahsedilen GABAM projelerinin veri düzenleme süreçleri paylaşılarak gelecekteki muhtemel iyileştirme imkanları üzerinde durulacaktır.

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Antalya Bölgesi Arkeolojik Araştırmalar Merkezi (ABAAM)
Sedef Çokay Kepçe

Ord. Prof. Dr. Arif Müfid Mansel 1943 yılında, antik Pamphylia bölgesinde yürüttüğü arkeolojik araştırmalarına dair kapsamlı bir raporu Türk Tarih Kurumu’na sunmuştur. Bu raporun ardından, Türk Tarih Kurumu önderliğinde ve Mansel başkanlığında 1946’da Perge Kazıları, bir yıl sonra ise Side Kazıları başlatılmıştır. Kazılar kısa süre içerisinde başarılı sonuçlar vermiştir. Bölgenin dikkati çeken arkeolojik ve tarihi potansiyeli nedeniyle, 1955’te İstanbul Üniversitesi rektörü Prof. Dr. Fahir Yeşilçay’ın teşvik ve yardımlarıyla Antalya Bölgesi Arkeoloji Araştırmaları İstasyonu (şimdiki Antalya Bölgesi Arkeoloji Araştırmaları Merkezi) kurulmuştur. Antalya’daki antik kentlerde yürütülen eskiçağ tarihinin hemen her dalına yönelik çeşitli araştırmalar, İstanbul Üniversitesi’ne mensup akademisyen ve öğrenciler ile 1955 yılından bu yana başarıyla sürmektedir.

Merkezin amaçları şunlardır:

  • Antalya içi ve çevresinde, bölgenin zengin arkeolojik varlığı kazılar ve yüzey araştırmalarıyla çağdaş teknolojik ilerlemelerden yararlanarak incelemek,
  • Araştırma sonuçlarını ulusal ve uluslararası yayınlarla bilim dünyasına duyurmak,
  • Korumaya yönelik projeler üretmek,
  • Arkeoloji, antik kültürler ve kültür mirasına dair toplumun bilinçlendirilmesine katkıda bulunmak.

Merkezin direktörleri:1954-1974 Ord. Prof. Dr. Arif Müfid Mansel, 1974-1983 Prof. Dr. Jale İnan, 1983-2010 Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu, 2010-2014, Prof. Dr. İnci Delemen, 2014- Prof. Dr. Sedef Çokay-Kepçe.

Bugüne değin merkez tarafından yürütülen kazılar ve araştırmalar: Perge Kazıları (1946-2011, 2020-devam), Side Kazıları (1947-1967, 1974-1983), Kremna Kurtarma Kazıları (1970-1972), Lyrbe Kurtarma Kazıları (1972-1974).

Keşfedilmemiş Sulara Yelken Açmak: Bizans Çalışmalarında Öncü Türk Akademisyenler
Şebnem Dönbekci

Genç Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yılları beşerî bilimlere, özellikle de tarih ve arkeolojiye yönelik giderek artan bir ilgiye tanıklık etti. Bu ilgi başlangıçta ulus devletin Türk Tarih Tezi’nde ifade edilen ideolojik ihtiyaçlarıyla bağlantılıydı. Ancak, arkeoloji disiplini aynı zamanda genç cumhuriyetin başarı ve ilerlemesinin bir kanıtı ve böylece modernliğinin bir sembolü haline de geldi. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nin kurulması ve tarih ile arkeoloji alanlarında eğitim almak üzere Türk öğrencilerin yurtdışına gönderilmesi genç devletin bu disiplinleri geliştirmeye yönelik çabaları arasındaydı, ancak bu çabalar Bizantolojiye uzanmadı. Yabancı araştırmacıların yanı sıra Arif Müfid Mansel (1905–1975) ve Aziz Ogan (1888–1956) gibi Türk araştırmacıların Bizans anıtlarında arkeolojik araştırmalar yürütmesine verilen destek ya da en azından örtük onay ile Ayasofya’nın mozaiklerinin Bizans Enstitüsü tarafından restore edilmesinin ardından yapının müzeye dönüştürülmesi gibi iddialı adımlara rağmen, Bizans çalışmalarını akademik bir disiplin olarak kurmaya yönelik kurumsal çaba bu dönemde mevcut değildi.

Söz konusu dönemde Türkiye’de Bizans çalışmalarını akademik bir disiplin olarak geliştirmeye yönelik isteksizlik, yeni ulus devletin kimliği ile topraklarının Bizans geçmişi arasındaki bağları koparma çabasıyla açıklanabilir. Kuşkusuz, bugün dahi Bizans, Türk tarihi bilincinde muğlak bir konumdadır. Bununla birlikte, II. Dünya Savaşı'nın çalkantılı yıllarında, kurumsal bir yapılanmanın olmamasına rağmen, Semavi Eyice (1922-2018) kendi çabalarıyla önde gelen bir Bizans araştırmacısı olarak ortaya çıktı. Eyice, sanat tarihi eğitimini önce yurtdışında ve daha sonra İstanbul Üniversitesi’nde yabancı bilim insanlarının öğrencisi olarak tamamladıktan sonra İstanbul Üniversitesi’nde ders vermeye başladı ve 1963’te burada Bizans sanatı kürsüsünü kurdu. Ancak, Türkiye'de Bizans çalışmalarının gerçek anlamda bir akademik disiplin olarak gelişebilmesi diğer öncü entelektüel ve örgütsel kurucu figürlerin de katılımıyla mümkün olabildi.

Bu çalışmada, Türkiye’de Bizans çalışmalarının akademik bir disiplin olarak ortaya çıkışı ve gelişimi, bilimsel bilgi üretiminin bilişsel bağlamının yanı sıra daha geniş sosyal bağlamını da vurgulayan neo-Kuhncu gelişim modelleri merceğinden ele alınacaktır. “Akademik disiplin” terimi sistematik yeni bilgi üretimi ile öğrenmenin örgütlenmesi için teknik bir terim haline gelmiş olsa da akademik disiplinler, her şeyin ötesinde, bilgi üretiminin çok boyutlu sosyo-iletişim ağlarıdır. Bildirim, keşfedilmemiş bir alana girmeyi göze alan ve entelektüel ve örgütsel liderlikleriyle Bizans çalışmalarının Türk akademisinde yer edinmesini sağlayan öncü Türk bilim insanlarına odaklanacak: Semavi Eyice, Ebru Parman (1947–), Yıldız Ötüken (1945–2020), Doğan Kuban (1926–2021), Metin Ahunbay (1935–2014) ve Melek Delilbaşı (1947–2022). Kişisel tanıklıkları ve ampirik verileri kullanarak disiplinin gelişim aşamaları boyunca araştırmacılar arasındaki grup oluşumu ve dönüşümün bilişsel ve sosyal yönlerini incelemeye ve bu araştırmacıların Türkiye’de Bizans çalışmalarının kurumsallaşmasında oynadıkları önemli rolleri belirlemeye çalışacağım.

Küresel Tarih Perspektifinden Bizans ve Türkiye
Leslie Brubaker

Merkezi bölümü günümüz Türkiye’sinde yer alan Bizans küresel tarihin keşfinde en azından beş sebepten ötürü kilit noktadır: Coğrafi yayılımı, ekonomik bağlantıları, kronolojisi, kültürel uzanımı ve dini mirası. Coğrafi açıdan, Bizans İmparatorluğu en geniş halinde kuzeyde Karadeniz kıyılarından güneyde Nil Nehri’nin bitimine, batıda İtalya/Sicilya’dan doğuda Orta Doğu olarak bilinen bölgeye uzanmıştır. Amerika ve Avustralya ile bağlantısı yoktur (bildiğimiz kadarıyla) ancak yerkürenin geri kalanıyla ekonomik bağlantıları vardır, bu bağlantılar İskandinavya’dan Afrika’da Nübye’ye, Hint Okyanusu üzerinden Sri Lanka ve Çin’e (hem kara hem deniz yolları üzerinden), Britanya ve İber Yarımadası’na uzanmaktadır. Kronolojik olarak, Bizans İmparatorluğu günümüzde geç Roma olarak bilinen yüzyıllardan sonra Orta Çağ’ı kapsar ve Rönesans dünyasına dek uzanır, tüccarları ve zanaatkarları imparatorluğun yaklaşık 1200 yıllık tarihi boyunca kültürler ve ülkeler arası alışverişte önemli rol oynamıştır. Bizans’ın dini mirası Ortodoks Hristiyan dünyasında günümüze ulaşır ve kültürel mirası Sultanahmet Camii’nde görüleceği üzere yalnızca Hristiyanlıkla alakalı anıtlarla sınırlı olmayan biçimde dünya çapındadır. Konstantinopolis’in 1453’te Osmanlılar tarafından fethi ardından II. Mehmed’in izlediği siyaset Bizans İmparatorluğu’nun küresel etkisinin altını çizmiştir (bazı açıların) ve çağdaş dönemlerde bürokrasi labirentini ifade etmek için kullanılan “Bizans” tabiri daha ziyade olumsuz bir anlam taşısa da kültürel etkiye tanıklık eder.

Yine de, Bizans yekpare bir taş değildir ve kuşkusuz, küreselden ziyade bölgesel olarak, birbirleriyle kesişen ufak topluluklarla çeşitli nüfuslardan meydana gelmiştir. Söz konusu yerel etkileşimler ve ağlar birbiriyle kesişerek sınır komşularının ötesine uzanan bir dalgalanma etkisi uyandırabiliyordu, ancak küresel ölçekteki uzanımı en fazla seçkin ürünlerde (ama bununla sınırlı değildir) görülür ki bunlar da doğası gereği nadir görülen şeylerdir.

Ancak, kültürel tarihe veya daha iyi biçimde ifade edecek olursak, düşünce şablonları ve endişe konularına dönersek, küresel bağlar çeşitli seviyelerde kendini gösterir. Toplumsal cinsiyet ilişkileri, Avrasya’nın Orta Çağ’daki Katolik, Ortodoks, İslami, Budist ve Musevi toplumlarda (örneğin), -illa aynı biçimde yaşanmış olmaları gerekmese de- benzer biçimlerde ifade edilmiştir, statü hiyerarşisiyle birbirlerinden çok küçük farklarla ayrılırlar. 8. ve 9. yüzyıllarda, Avrasya’nın batısında farklı bölgelerdeki Latince, Yunanca veya Arapça konuşan seçkinlerin tümü temsilin meşruiyeti (veya gayri meşruiyeti) ile endişeler taşımıştır ancak her birinin bu soruna tepkileri çok farklıdır. Bu dönemin Bizans mirasının yankıları, 16. yüzyılda Reform hareketinin davranışlarını meşrulaştırmak üzere ikonoklast teriminin icat edilmesi ve bu sözcüğün günümüzde de yeniden değerlendirilmesinde (özellikle Batı medyası tarafından) kendisini gösterir.

Burada farklı küresel ilişkilerden bahsedilmektedir ve bu çalışmanın amaçlarından birisi bu ayrımı yapmaya çalışarak, Küresel Tarih terimiyle ne söylemek istediğimizi ve Bizans’ın oynadığı rolü açıklamaktır.

Kuşadası, Kadıkalesi/Anaia Kazıları: Önemli Bizans Dini Bulguları
Zeynep Mercangöz

Kuşadası'nın güney kıyısında mücevher kutusu gibi beş bin yıllık bir kültür mirasına ev sahipliği yapan Kadıkalesi'ndeki arkeolojik kazılar şaşırtıcı sonuçlara ulaştı. Kadıkalesi’nin prehistoryadan günümüze uzanan tarihinde Hellenistik, Roma, Bizans, İtalo-Bizanten yerleşimlerin ardından alanın son kullanımları, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti’nde olmuştur. 1914-1918'lerdeki Birinci Dünya Savaşı ve 1974'teki Kıbrıs Harekâtı sırasında Kadıkalesi'nde kısa sürelerle asker konuşlandırıldı. Höyüğün Ege kıyısında Sisam Adası'nın karşısında ve Dilek ya da Samos Boğazı'na hâkim olması nedeniyle burası tarihi boyunca stratejik önemini kaybetmemiştir. 13. yüzyılın sonlarına doğru limanının sağladığı ulaşım kolaylıkları ve Bizans İmparatorluğu'nun son yıllarında Latinlere tanınan ticari ayrıcalıklar sayesinde Anaia, Akdeniz ticaret ağında önemli bir merkez haline geldi.

Yirmi yılı aşkın süredir devam eden kazıların bulgularına göre, Bizans dönemine ait eserler alandaki tüm diğer kültürlerden daha fazladır ve aralarında dini niteliktekiler son derece dikkat çekicidir. Özellikle kalenin içindeki büyük kilise, anıtsal mimarisi ve diğer Hıristiyan buluntularıyla en yakın hac merkezi olan Efes ile rekabet eder; hatta gösterişli ambonu gibi bazı eserleriyle öne bile çıkar. Dolaysıyla çevredeki antik kentlerle kıyaslandığında bu küçük “kale yerleşimi” boyutlarını aşan devasa bir kültürel mirasa sahiptir.

13. yüzyılın başlarında, Anaia piskoposluk yapıları Laskaris surları ve burçları tarafından çevrelenirken, aslında limanla ilgili gümrük hizmetleri koruma altına alınmıştı. Böylelikle anıtsal kilisenin gösterişli olması beklenen doğu cephesi, duvarların arkasına gizlendi.

5. yüzyıldan 13. yüzyılın ortalarına kadarki inşa evreleriyle kilise, zamanın ihtiyaçlarına göre tekrar tekrar yeniden biçimlendirilmiştir. Erken Hristiyan bazilikası yerini zamanla bir Geç Bizans "salon kilisesi"ne bırakmıştı ama piskoposluk ayin kilisesi özelliğini hiç kaybetmedi.

Kaledeki Erken Hristiyan miraslarından biri özgün mimarisiyle "ayazma" olduğunu tahmin ettiğimiz kilise altyapısı, Eski Ahit sahneli duvar resmi kalıntıları ve Codex Theodosianus'tan bir pasaj içeren yazıtıyla son derece dikkat çekicidir.

Bir diğeri 5. yüzyıla tarihlediğimiz vaftizhanedir ve yeniden düzenlenmiş opus sectile zemini ile dikkat çeker. Havuzlu çekirdek mekân ve çevresinde amblotorium bulunan planlamasıyla, 6. yüzyıl merkezi vaftizhanelerinin öncülerinden olabilir. Ayrıca pek çok ayrıntıda o günlerin ritüelleri açısından da önemli bilgiler sunmaktadır.

Bildirimizde, anıtsal kilise yapısından yola çıkarak, kaledeki arkeolojik veriler ışığında Bizans Dönemi buluntularından mimari, mimari plastik, duvar resmi ve ikona gibi konularda zengin bir seçkiye yer verilecektir.

Olympos Kazıları
B. Yelda Olcay Uçkan, Gökçen K. Öztaşkın

Önemli bir liman yerleşmesi olan Olympos antik kenti Lykia’nın doğu kıyısında derin bir vadide yer alır. 2000 yılından beri yürütülen kazıların bulgularına dayanarak, Hellenistik, Roma ve Bizans dönemleri kent dokusunu izlemek mümkündür.

Olympos’un Hellenistik Dönem’de kurulduğu ve Lykia Birliği’nin altı büyük kentinden biri olduğu bilinmektedir. Kent, korsan Zeniketes’i desteklediği için MS 2. yüzyıl sonlarında Lykia Birliği’nden çıkarılmıştır. Roma İmparatorluk Dönemi’nde kent bir kez daha önemli bir konum kazanır. 6. ila 9. yüzyıllardan Notitiae Episcopatuum Olympos’u Myra Metropolitliği’ne bağlı bir piskoposluk merkezi olarak kaydeder.

Kent dokusunu oluşturan mimari unsurlar doğuda Akdeniz’e açılan derin bir vadiden akan çayın her iki yakasına yayılmıştır. Hellenistik Dönem yerleşimi çayın doğu yakasında kurulmuştur. Roma Dönemi’nde kent her iki yakaya da yayılmıştır. Bu dönemde kentin merkezinde liman yer alacak biçimde tasarlandığı, kamu yapılarına sahip güney kısmın günlük yaşam merkezi olduğu değerlendirilebilir. Kült alanları ve anıtsal mezarlarıyla, çayın kuzeyindeki yaka dini bir merkezdir.

Bizans Olympos’unun kent dokusu genellikle Roma Dönemi cadde düzenlemesi ve topografya uyarınca biçimlenmiştir. Yeni binalar inşa edilmiş, kullanım görmeyen yapılar dönüştürülerek farklı işlevlerle kullanılmıştır. Nüfusun artmasıyla, MS 5. yüzyılda kentin hem kuzey hem de güney yamaçları yerleşime açılmıştır. Bizans Dönemi kentleşmesinde Hristiyan bir kimlik kazanan kentte dokuz kilise bulunduğu tespit edilmiştir. Kiliseler kentte Roma Dönemi dini ve din dışı alan ayrımına uygun biçimde konumlanmıştır. Bu durum, çok tanrılı dinden tek tanrılı geçişin gerçekleştiği Geç Antik Çağ’da kent dönüşümü ve gelişimine önemli bir örnek teşkil eder.

Arkeolojik bulgulara dayanarak, Olympos’un MS 5. ve 6. yüzyıllarda nüfus, ticaret ve üretim açısından refah içinde olduğu anlaşılmaktadır. MS 6. yüzyılın ortalarında gerçekleşen doğal afetler ve salgın hastalıklar kent tarihinde önemli bir dönüm noktasıdır. MS 7. yüzyılda, Akdeniz’deki Arap akınlarının neden olduğu olumsuzluklar Olympos’u da etkilemiştir. Hem tarihsel süreçte izlenen olaylar hem de günümüz arkeolojik kazılarında açığa çıkarılan buluntular kentin MS 7. yüzyılda tamamen terk edildiğini düşündürmektedir.

Kazılar yoluyla elde edilen bulgular yalnızca kent dokusunu açığa çıkarmakla kalmaz, aynı zamanda Olympos’un toplumsal, ekonomik ve kültürel yönlerine dair benzersiz ve önemli kanıtlar sunar.

Orta Çağ’da Bir Eyalet Merkezi: Amorium
Zeliha Demirel Gökalp

Orta Çağ’da Phrygia bölgesini kapsayan coğrafyada yer alan Amorium’daki (Hisarköy) kalıntıların Amorium antik kentine ait olduğu ilk kez 1836 yılında bölgeyi ziyaret eden W. J. Hamilton tarafından saptanmıştır. 1892’de kurulan Hisarköy isimli modern köy, Amorium’un küçük bölümünü içermektedir. Dolayısıyla birçok Bizans kentinin aksine Amorium yer altına gömülmemiş ve Orta Çağ arkeolojisine ait veriler birkaç metre derinlikte iyi korunmuş durumdadır. Bu nedenle Bizans şehirciliğinin incelenmesi bağlamında 1987 yılında başlayan arkeolojik çalışmalar halen devam etmektedir. 1987-2009 yılları arasında önce Prof. Dr. R. Martin Harrison ve sonra Dr. Chris Lightfoot başkanlıklarında sürdürülen arkeolojik ve bilimsel çalışmalarda, yerleşim genelinde kapsamlı sistematik ve stratigrafik kazılar ve düzenli yayınlarla Amorium’un evrimi ve hayatta kalması hakkında bilgiler sunulmuştur. Kentin evriminin iyi tanımlanmış bir stratigrafisi, yani Erken Bizans'tan Bizans Erken Orta Çağ'ı ve Orta Bizans dönemleri arkeolojik buluntulara dayanarak geliştirilmiştir. Bu çalışmalar ile Amorium şehrinin kaderi üzerinde açık ve kesin sonuçları olan önemli tarihi olayların arkeolojik kanıtlar ile de ilişkilendirilmesi mümkün olmuştur. 2014 yılından itibaren Prof. Dr. Zeliha Demirel Gökalp’in başkanlığında devam eden arkeolojik kazılarda Amorium’da çalışan bilimsel ekibin hedefi de Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı dönemleri arasında kentteki yerleşimin incelenmesi olmakla beraber, Bizans döneminde Amorium’un kentsel dokusundaki değişimlere ve sürekli Bizans kentsel yerleşiminden gelen fiziksel kanıtların anlaşılmasına ve tarihlenmesine odaklanmaktır. Dolayısıyla Amorium’da 2014 yılından itibaren de kentteki arkeolojik çalışmalar kentin dönüşümü, değişimi ve gelişimi sorunsalına cevap verecek farklı arkeolojik kazı alanlarında devam etmektedir.

Amorium'un kaderindeki büyük değişiklik, 5. ve 6. yüzyılın sonlarında, şehir büyük ölçüde genişletildiğinde ve yeni kamu binalarıyla donatıldığında meydana gelmiş olmalıdır. 7. yüzyıla kadar, Amorium çok önemli bir imparatorluk idari merkezi gibi görünmese de bugün ihtişamını kaybetmiş olan Aşağı Şehir surları devletin baskın rolünün kanıtı olarak karşımıza çıkmaktadır. Aşağı Şehir surları, Aşağı Şehir Kilise A ve Büyük Mekan’da tespit edilen kamu binaları ve atölyeler; 6. yüzyılın sonunda kentin, tipik bir erken Bizans şehri ve dini bir merkez olduğunu göstermektedir. Tarıma dayalı üretim ilişkileriyle varlığını sürdüren kent 7.yüzyılda başlayan Arap akınları ile de büyük bir askeri merkeze dönüşmüştür. Konumu itibari ile son derece kritik bir noktada yer alan ve Anatolikon themasının başkenti olması sebebi ile Bizans savunma sisteminin en stratejik kentlerinden birisi olan Amorium’da bu süreçte kent yapısında bir değişim/dönüşümün olup olmadığı, oldu ise bu müdahalelerin ne zaman gerçekleştiği sorularının cevapları Amorium kazı çalışmalarının hedefleri arasındadır. Şehirdeki bu değişimin hızı ve zamanlaması üzerine bir şeyler söylemek çok zordur. Şehir surları ve Aşağı Şehir Kilisesi baskın bir varlık olarak şehrin gelişimini şekillendirmiş olmalı. Şunu biliyoruz ki Bizans şehirleri hükümet tarafından eyaletlerin üzerinde imparatorluk ve dini kontrolünün uygulanabileceği idari birimlerdi. İmparatorlar özellikle 5.-6.yüzyılda kentlerdeki yapılanma projelerini görevlerinin bir parçası olarak görüyorlardı. Üstelik piskoposluk, taşra şehirlerinde yerel lider olmanın yanı sıra imparatorluk temsilcisi rolünü de yerine getiriyordu. 7. yüzyılda Perslerin ve Arapların istilaları kentsel yaşamın çöküşünü hızlandırmış olsa da 9. yüzyıldan itibaren Bizans şehirlerinde görülen ekonomik canlanma, İmparatorluk inisiyatifi ile sivil, dini yönetim ve askeri mevcudiyetin şehirlerin ve kasabaların gelişimini teşvik ettiği için olmalıdır. Amorium’da arkeolojik kazıların devam ettiğini ve bu nedenle yeni keşiflerin mevcut anlayışımızı da değiştirebileceğini dikkate alarak söz konusu bu gelişmeler Amorium'dan gelen arkeolojik kanıtlar ile tartışılacaktır.  

Orta Çağ Myra’sında Ne Oldu? Alakent Kilisesi Kazılarından İpuçları
Engin Akyürek

Bizans Dönemi’nde Lykia eyaletinin metropolisi olan Myra, Geç Antik Çağ’da Doğu Akdeniz’in en varlıklı kentlerinden biridir. Myra’da yapılan arkeolojik ve jeolojik araştırmalar kentin 12. veya 13. yüzyıla tarihlenen bir zaman diliminde tamamen alüvyonla dolduğunu kanıtlamaktadır. Yine de, bu felaketin gerçekleştiği zaman dilimi hakkında yanıtlanmamış birçok soru bulunur: Myra kenti ne zaman tamamen alüvyonla kaplanmıştır? Bu aniden gerçekleşen bir afet midir yoksa uzun zamana yayılan bir sürecin sonucu mudur? Kent planlı biçimde mi boşaltılmıştır yoksa paniğe kapılarak mı? Şaşırtıcı biçimde, günümüze ulaşan dönem kaynakları Bizans Lykia’sının bu önemli kentine ne olduğuna dair hiç bilgi vermezler. Roma tiyatrosunun 200 metre kadar batısında yer alan küçük bir Orta Çağ kilisesinde yürütülen kazılar bu soruların kayda değer bölümüne yanıt verir. 2010 yılında, çatısına dek alüvyonla dolu haldeki kilisenin kazısı yapılmış ve in situ litürjik donatıları ve fresk bezemeleri ile yapı çok iyi korunmuş bir halde açığa çıkarılmıştır. Bazı in situ kiremitleriyle beraber çatısının kuzeydoğu köşesinin görünür olması sebebiyle, günümüz Demre’sinin Alakent Mahallesi’nde böyle bir kilisenin bulunduğu arkeolog ve sanat tarihçileri tarafından uzun bir zamandır biliniyordu. Yine de, teknik zorluklar nedeniyle kazısı 2010 yılına dek yapılamamıştı. Yapının altı metre kalınlığındaki alüvyon dolgudan temizlenmesi ancak “Myra-Andriake Kazıları” kapsamında, 2010 yılında gerçekleştirilen kazı çalışması sonucunda mümkün olmuştur. Bu “suya gömülmüş” Bizans kentinden gün ışığına çıkarılan ilk yapı olan kilisenin kazıları dönemin Bizans mimarisine dair paha biçilmez bir bilgi kaynağı oluşturmuş, Bizans Myra’sının tarihi hakkında önemli sonuçlara ulaştırmış, antik kentin “Anadolu’nun Pompeii’si” adlandırmasını hak eder biçimde ne kadar zengin ve iyi durumda korunmuş olabileceğini göstermiştir.

Özel Müze Koleksiyonlarının Bizans Çalışmalarındaki Yeri ve Önemi
Hülya Bilgi

Geçmişte var olmuş ve günümüzde varlığını sürdüren birçok medeniyetin materyal kültürüne, inanç ve ritüellerine soyut ve somut etkileri yadsınamaz olan Bizans İmparatorluğu’nun, dünya kültür mirasına katkısı ve önemi Rönesans Dönemi’nden itibaren çalışılagelmekte olup bu çalışmaların başlı başına bir disiplin olarak akademide yer edinmesi 19. yüzyıl sonlarına doğru Bizans sanatı ve arkeolojisinin de sistematik olarak araştırılmaya başlamasıyla mümkün olmuştur. Doğu Roma İmparatorluğu’na başkentlik yapan ve asırlarca bunun getirisi olan kültür mirasının ev sahipliğini üstlenen İstanbul’un ise Bizans çalışmaları açısından ayrı bir yeri vardır. Bizans sanatı, 1943 yılında Ernst Diez tarafından açılan İstanbul Üniversitesi Sanat Tarihi bölümünün ilk yıllarından itibaren disiplinli çalışmalar sürdüren üç anabilim dalından biri olmuştur. Zira ilki 1924 yılından Bükreş’te düzenlenen Milletlerarası Bizans Tetkikleri Kongresi’nin (Premier Congrès International des Études Byzantines) 15-21 Eylül 1955 tarihleri arasında tertiplenen onuncusu İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ev sahipliğinde gerçekleştirilmiştir. İstanbul Üniversitesi ve İstanbul Arkeoloji Müzeleri gibi devlet kurumlarının yanı sıra bireysel akademik teşviklerin, özel müze ve koleksiyonların da Türkiye’de Bizans çalışmaları dalının gelişimine katkısı aşikârdır. Türkiye’nin ilk özel müzesi olan Sadberk Hanım Müzesi’nin, kurulduğu 1980 yılından 2003 yılında vefatına kadar müzenin icra komitesi başkanlığını üstlenmiş olan Sevgi Gönül’ün bu konudaki özverisi ayrı bir vaka çalışması olarak değerlendirilmelidir. Gönül, Bizans çalışmalarını konu edinen sempozyum benzeri süreli akademik etkinliklerin düzenli aralıklarla tertiplenmesi için girişimlerde bulunmuş; 1994 yılında bu çalışmaların hayata geçmesi için yoğun çaba sarf etmiş fakat ne yazık ki şartlar bu sempozyumun hayata geçirilmesine elvermemiştir. Ancak vefatından sonra bu dileği Vehbi Koç Vakfı tarafından gerçekleştirilip, ilerleyen süreçte her üç yılda bir tertiplenecek Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu’nun ilki 2007 yılında düzenlenmiştir. Akademik çalışmalara öncülük etmesinin yanı sıra; yönetiminde olduğu süre boyunca Sadberk Hanım Müzesi Bizans koleksiyonunun gelişip çeşitlenmesine azami önem atfetmiş; bunun yanı sıra öncü olup kurduğu vakıf ve derneklerde bilfiil çalışarak Türkiye’nin kültür sanat hayatında önemli bir rol oynamıştır. Koleksiyon geliştirilirken eserlerin yalnızca bulundukları dönem içerisinde değil, kendinden önceki ve sonraki kültürlerin materyal kültürleriyle ilişkisi de gözetilmiştir. Bu bakımdan Sevgi Gönül öncülüğüyle geliştirilen Sadberk Hanım Müzesi Bizans koleksiyonu, Bizans çalışmalarına katkısı açısından kendine has bir yer edinmiştir. İşbu çalışma, Türkiye’de özel müze ve koleksiyonların Bizans çalışmalarına katkılarını konu ediniyor olup, Sevgi Gönül’ün koleksiyonculuğu ve Sadberk Hanım Müzesi Bizans koleksiyonu odağında şekillenecektir. Kendinden önceki ve sonraki Anadolu kültürleriyle bir arada sergilenen Bizans eserlerinin bilinçli bir naratif ve doğru biçimlendirilmiş bir kurguyla ayrıştırmadan çok birleştirme, sahiplenme ve bir arada olmanın altını çizdiğinin; bu bağlamda toplumu biçimlendirmede rolü yadsınamaz olan müzelerin kültür mirasını topluma bütüncül ve doğru bir mesajla anlatmada önemi üzerine durulacaktır. Son olarak ise Sadberk Hanım Müzesi koleksiyonunda yer alan Bizans ve Post Bizans eserlerin bağlam, kimlik, temsil ve tarihsel süreklilik açısından değerlendirilmesine ve kültürel karşılaşmalara yer verilecektir.

Rus İmparatorluğu’nda Bizans Çalışmalarının Kurumsallaşması ve Rusya ile Osmanlı İmparatorluğu Arasındaki Akademik Hareketlilik
Pınar Üre

19. yüzyılın sonlarında Osmanlı topraklarında eski Bizans eserleri üzerine çalışan Rus araştırmacıların sayısı artmaktaydı. Bu akademik ilgi kurumsal bir çerçeveyle destekleniyor, İmparatorluk Bilimler Akademisi, üniversiteler ve hem yurtiçi hem yurt dışındaki araştırma cemiyetleri tarih, arkeoloji ve sanat tarihi disiplinlerinin araştırmalarına maddi destek sağlıyordu. Mevcut kurumsal çerçeveye ek olarak, Rus araştırmacılar bazı yeni cemiyetlerin oluşturulmasına da katkı sağlamıştı, bu cemiyetlerden ikisi Osmanlı İmparatorluğu’ndaydı. Osmanlı topraklarındaki iki Rus araştırma cemiyeti şunlardı: İstanbul’daki Rus Arkeoloji Enstitüsü ve Kudüs’teki İmparatorluk Filistin Ortodoks Cemiyeti. Dışişleri Bakanlığı himayesinde bulunan İstanbul Rus Arkeoloji Enstitüsü tamamen araştırmaya yönelik bir kurumdu, Osmanlı İmparatorluğu ile yeni kurulan Balkan devletlerindeki Bizans ve Slav eserleri üzerine çalışıyordu. Rus Arkeoloji Enstitüsü’nden farklı olarak Filistin Cemiyeti hem akademik, hem de Rus hacılara destek olmak ve Rusya ile yerel Ortodoks Hristiyanlar arasında köprü kuracak hayırseverlik faaliyetleri düzenlemek gibi akademi dışı işlevlere sahipti. Doğrudan hanedan ailesi tarafından himaye edilen Filistin Cemiyeti, araştırmacılara cömert finansal destekler sağlamasının yanı sıra güçlü yayın faaliyetleri ile de isim yapmıştı. Her iki kurumun da resmi isimleri Bizantoloji referansı içermemesine rağmen her ikisi de Bizans eserleri üzerine yürütülen çalışmalarda öne çıkıyorlardı.

Rusya’da Bizans çalışmalarının kurumsallaşması, Rusya’nın Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki siyasi ve diplomatik faaliyetlerinin arttığı bir döneme rastlamaktadır. Yine de, söz konusu karmaşık siyasi bağlamın ötesinde, hem Rus Arkeoloji Enstitüsü hem de Filistin Cemiyeti siyasi açıdan çalkantılı bir dönemde Rusya ile Osmanlı toprakları arasında süregiden araştırmacı ve öğrenci hareketliliğini kolaylaştırmıştır. Devlet sponsorluğundaki bu kurumlar ve sundukları fırsatlar sayesinde farklı kesimlerden kişiler Rus imparatorluk akademisine katılarak Bizantoloji alanındaki bilgi üretimine katılabiliyordu. Bu akademik hareketlilik iki özelliğe sahipti: Bir yandan, Bizans sanatı ve tarihinin peşine düşen araştırmacılar gerçek anlamda Rusya ve Osmanlı İmparatorluğu arasında mekik dokuyarak imparatorluklar arası hareketliliğin parçası oluyorlardı. Diğer yandan ise, yukarıya doğru toplumsal hareketlilik anlamına geliyordu; devlet tarafından finanse edilen ve sağlam mali kaynaklara sahip bir alan olan Bizans çalışmalarında başarı elde eden araştırmacılar akademik işleri sayesinde sınıf atlayabiliyordu. Rusya’da Bizantoloji’nin kurumsallaşması ve siyasi bağlamı iç içe geçmiştir ancak bilgi üretiminin parçası olan gerçek kişilere değinmeden bu resmi tamamlamak mümkün değildir. Bu sunumun hedefi, söz konusu kişileri ön plana çıkarmaktır.

“Size hocam diyebilir miyiz?” 1940’lar ve 1950’ler arasında İstanbul’da Ders Veren Üç Yabancı Bizantolog: Steven Runciman, Philipp Schweinfurth ve Paolo Verzone
Alessandra Ricci

Muhtemelen 1941 yılında veya 1942 yılı başlarında, İstanbul’da arabayla gezen İsmet İnönü tanımadığı bir yapıyı fark eder. Soruşturulur ve sonunda maiyetindekiler birisi, herhalde bu bir Bizans binasıdır, yanıtını verir. Türkiye Cumhuriyeti’nin ikinci cumhurbaşkanının diğer soruları ise binaya dair farklı bilgiler sunmaz: İnönü’nün memurları başka bir şey anlatamaz. Cumhurbaşkanı, maiyetinin Bizans hakkında -neredeyse- hiçbir şey bilmeyişine sinirlenir. İnönü’ye göre Bizans “kentin ve vatanın tarihinin bir parçasıdır”. İstanbul Üniversitesi’nde Bizans konularında ders vermek üzere bir akademisyen alınması için James Cochran Stevenson Runciman önerilir. Runciman, 1 Mart 1942’de kente vardığı günün hemen ertesinde İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Bizans tarihi, arkeolojisi ve sanatı dersleri vermek üzere sözleşmesini imzalar. Zeynep Kuban ve Verda Bingöl’ün yakın zamandaki arşiv çalışmaları Türkiye Cumhuriyeti tarihinde kurulan ilk Bizans sanat tarihi kürsüsünün İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Runciman’a verilen olduğunu göstermektedir.

Runciman II. Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle görevinden ayrılmış, ancak yerine bir aday belirmemiştir. Bu belirsizlik hali birkaç yıl süresince devam etmiş ve uluslararası arayış İstanbul Üniversitesi Bizans sanat tarihi kürsüsünün başına Philipp Schweinfurth’un getirildiği 1950’de sonlanmıştır. Schweinfurth’un İstanbul Üniversitesi’ndeki çalışmaları 1954’teki ani vefatıyla sona ermiştir. 1951 yılı itibarıyla, Türkiye’deki diğer üniversitelerde Bizans’a ilişkin disiplinlere yönelik ilgi artmış, Avrupa’da ortaya çıkan akademik ekoller dikkatle izlemiştir. Bu dönemde, Orta Çağ mimarlık tarihçisi, mimar ve restoratör olan Paolo Verzone İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi’nde mimarlık tarihi ve mimari koruma kuramları ile uygulamaları dersleri vermek üzere davet edilmiştir. Verzone, bir Türk üniversitesinde kürsü sahibi olan ilk İtalyan’dır.

Bu sunum, Türk üniversitelerindeki bu ilk yabancı Bizantologların faaliyetleri, öğrettikleri, akademik topluluk inşa etmeye yönelik çabaları ve geriye bıraktıkları miraslarına odaklanmaktadır. Tümü “akademik göçmen” özelliğini paylaşsa da, farklılıkları hem biyografileri hem de onları Türkiye’ye getiren tarihi koşullarda göze çarpar. Mekân ve bağlamla kısa süreli ve geçici ilişki olasılığı, her biri için ayrıca ele alınacaktır. Dönemin jeopolitik koşulları işlerine ve derslerine nasıl yansımıştır? Şüphesiz, tümü kendi “milli” Bizans mefhumlarına sahiptir. Bu sunumda ise söz konusu mefhumların bu akademisyenlerin verdikleri derslere etkisi ile, -mümkün olduğunca- kendilerinin Bizans yorumlarının öğrencileri üzerindeki etkileri araştırılacaktır.

Runciman, Schweinfurth ve Verzone’nin Türkiye’de edindikleri yeni akademik konumlara bağlı olarak bilimsel çalışmalarını yeniden biçimlendirip biçimlendirmediği veya bu biçimlenişlerin nasıl olduğunun yanı sıra, Türk öğrencilerle ilişkilerinin bu biçimlendirmeye katkısı bulunup bulunmadığı ele alınacaktır. Son olarak ancak eşit önemdeki bir diğer konu ise Bizans çalışmalarını geliştiren ve öğreten bu bireylerin öğrencileriyle akademik ve karşılıklı alışverişleri ile genel çevre değerlendirmesi olacaktır.

Türk Sularında Bizans: Türkiye’de Bizans Denizciliğinin Arkeolojik Araştırması (1961-2023)
Michael R. Jones

Türk sularında Bizans gemi batıklarının ilk sualtı arkeolojisi kazıları George Bass tarafından Türkiye’nin güneybatı kıyısındaki Yassıada’da, 1961-1967 yılları arasında yapılmıştır. Bu proje, Bass’ın Gelidonya Burnu’nda uluslararası gönüllüler ve Türk sünger avcılarından meydana gelen bir ekiple gerçekleştirdiği Tunç Çağı batığı kazısından bir yıl sonra gerçekleşmiştir, Akdeniz’deki ilk gemi batığı sualtı arkeolojisi kazısı kabul edilir, hatta arkeolojik açıdan çalışılan ilk Bizans batıkları arasındadır. Yassıada ve Serçe Limanı (1977-1979) çalışmaları, deniz arkeolojisi (arkeolojik gemi araştırmaları) araştırmaları tasarımı ve yöntemlerinin geliştirilmesinde biçimlendirici bir rol oynamıştır. Ayrıca, sualtı arkeolojik araştırmalarının potansiyelini göstermesinin yanı sıra, Bizans ekonomisi ve toplumuna dair bir veri kaynağı olarak gemi batıklarının değerini ortaya koymuştur. Bizans denizciliğine dair araştırmalar son yüzyılda liman ve koy kentlerinin kara arkeologları tarafından çalışılması ile tarihçilerin deniz yolculuklarına dair metinleri incelemesiyle de yol kat etmiştir. Daha yakın dönemde, sistemli kıyı ve sualtı yüzey araştırmalarında, deniz ticareti ürünlerinin (ve kaplarının), deniz ağları ve deniz peyzajı, Geç Antik Çağ ve Bizans limanlarının fiziksel kalıntıları ile inşa edilmiş altyapılarının çalışılması ile, -özellikle İstanbul’daki Marmaray gibi- kurtarma kazılarından gelen malzemeler üzerine yapılan araştırmalarda interdisipliner yaklaşımlar kullanılmaktadır. Bu çalışma, 20. yüzyılın ortasından günümüze Türkiye’de Bizans deniz yolculuğunun arkeolojik araştırmalarına odaklanacaktır. Çalışmada, bazı tekil projeler ve araştırmacıların önemli katkıları, Türkiye’deki Bizans Dönemi deniz arkeolojisiyle alakalı araştırma projelerinin gelişimi, çağdaş Türk ve uluslararası araştırmacılar arasında interdisipliner yaklaşımları kullanmaya yönelik artan eğilimler ve Türkiye’de Bizans deniz yolculuğu araştırmalarının geleceğine yönelik konular vurgulanacaktır.

Türk Üniversitelerinde Bizans Çalışmaları
Şahin Kılıç

Türkiye’de Bizans çalışmalarının tarihine son yüz yıldır pek çok kişi, kurum ve organizasyonun katkıları olmuştur. Bunların içinde özellikle Osmanlı Darülfünun’undan modern akademi yapısına kavuşan İstanbul Üniversitesi ve Ankara’da Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nin kuruluşu önemli dönüm noktaları olmuştur. Cumhuriyet öncesine dayanan Bizans çalışmaları, bu üniversitelerin kuruluşu ile Türkiye’de oluşmaya başlayan akademik camianın da ilgi alanına daha çok girmeye başlamıştır.

1930’lardan itibaren gelişen modern Türk tarihçiliğinin etkisi, modern müzecilik faaliyetleri, arkeoloji çalışmaları, yabancı araştırmacıların İstanbul ve Anadolu’daki kazı ve araştırmaları sayesinde Türk akademisi de Bizans çalışmalarına ilgi daha fazla ilgi duymaya başlamıştır. Cumhuriyet aydınlarının uygarlık, kültür, coğrafya, ulus ve kimlik gibi kavramların altını doldurmaya çalıştıkları bu ilk yıllarda; Anadolu tarihinin bir parçası olarak Bizans tarihi ve doğal bir çevrede varlığını sürdüren Bizans mimari mirası, Türk entelijansiyasının da ilgisini çekmiştir. Üniversitelerde Türk tarihini inceleyen tarihçiler, müze uzmanları, arkeologlar, Avrupa’dan göç eden akademisyenlerle Türk üniversiteleri de 1950’lere değin cılız da olsa Bizans çalışmalarında uluslararası alanda varlık göstermeye başlamıştır. Öte yandan genç Cumhuriyet’in savaş öncesi Avrupa’ya eğitim için gönderdiği bilim insanlarının Türkiye’deki üniversitelere dönüşü, II. Dünya Savaşı’nda Avrupa’dan kaçan ve Türk üniversitelerinin misafir ettiği bilim insanların kendi ülkelerine dönüşleri gibi unsurlar da Bizans çalışmalarının gelişiminde önemli dönüm noktaları olmuştur. Keza üniversitelerde klasik filoloji ve Antik Yunan-Roma Dönemi araştırmalarının gelişimi de Türkiye’de Bizans çalışmalarının gelişiminde değerlendirilmesi gereken bir başka husustur.

Bizans çalışmaları, 1950’li yıllardan 1990’lı yıllara kadar birkaç devlet üniversitesinde sanat tarihi ve tarih disiplinleri içinde, parmakla sayılacak kadar az sayıda akademisyenin üniversitelerindeki gayretleri sayesinde varlığını sürdürmüştür. 1960’lı yıllarda İstanbul Üniversitesi’nde kurulan Bizans Sanatı kürsüsü ve Semavi Eyice’nin bireysel gayretine odaklanmış çalışmalar ise sonraki kuşakların yetişmesi için akademideki umut verici gelişmelerden biriydi.

Bizans çalışmalarının üniversitelerdeki gelişimi 1990’lı yıllardan itibaren büyük bir sıçrama yaparak 2000’li yılların başından itibaren önceki 80 yıldan daha hızlı bir yükseliş göstermiştir. Devlet üniversitelerinin yanı sıra vakıf üniversiteleri, diğer kurumlar ve sivil toplum kuruluşları akademisyenlere alan açılmıştır. 2000’li yıllardan itibaren çok sayıda Türk akademisyenin lisansüstü eğitim için gittiği yurtdışı kurumlardan dönüşü de önemli bir etken olarak ele alınacaktır. Keza arkeolojik kazılar ve Bizans mirasının turizm ve kültürel değer olarak öne çıktığı son yirmi yıl, çok sayıda genç akademisyenin bu sahaya girmesine de vesile olmuştur. Güncel durumun da değerlendirileceği bildiri kapsamında kurumsal gelişmeler, istatistiki veriler, eğitim-bilim politikaları, akademideki sorunlar ve geleceğe dair bir perspektif sunulmaya çalışılacaktır.

Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri (TAY) Projesi: İnternetteki İlk Dijital Envanter
Ayça Tiryaki Türkmenoğlu

Birçok arkeolojik alan kaçak kazılar ve modern yapılaşma sebebiyle zarar gördüğünden, Türkiye’nin kültür mirası ciddi bir tahribata maruz kalmaktadır. Ne yazık ki, düzgün belgeleme noksan olduğundan, çoğu durumda kaybolan ya da yok edilenin izini sürmek mümkün değildir. Bu nedenle, ulusal bir kültür mirası envanterine ivedilikle ihtiyaç vardır.

TAY (Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri) Projesi, Anadolu ve Trakya’daki kazılar ve yüzey araştırmalarıyla açığa çıkan tüm yerleşmeleri araştırarak yaklaşık 29 yıldır böyle bir envanter hazırlamaktadır. 1993 yılında başlatılan proje gönüllü arkeolog ve sanat tarihçilerinden oluşan ekipler tarafından yürütülmektedir. Belgelenen arkeolojik yerleşme ve yapıların tarihi Paleolitik Dönem’den Bizans Dönemi sonuna dek uzanmaktadır. Projenin metodolojisi Türkiye’de 1800’lerden beri yürütülen arkeolojik araştırmaların dağınık verilerini toplayarak sistematik biçimde düzenlenmiş, açık erişimli bir veri tabanına aktarmak üzerinedir. Veriler hem basılı hem de internet ortamında, Türkçe ve İngilizce yayımlanmakta, kazı ve yüzey araştırmalarının yeni sonuçları uyarınca periyodik olarak güncellenmektedir.

Projenin en önemli bileşenlerinden biri ise TAY Keşif Gezisi (TAYEx) olmuştur. Türkiye’nin coğrafi bölgelerinde uzmanlardan oluşan bir ekip tarafından sistemli incelemeler yürütülmüş, bugüne kadar kazı ve yüzey araştırmalarıyla tespit edilmiş yerleşmeler, bilgisayar donanımlı keşif araçlarıyla Küresel Konum Belirleme Sistemi (GPS) kullanılarak belgelenmiştir. Böylece, yayını yapılmış arkeolojik veriler kontrol edilmiş, yerleşmelerin mevcut durumu kaydedilmiş ve Türkiye’nin kültürel miras alanlarının görsel bir arşivi oluşturulmuştur.  

TAY Projesi, Türkiye’nin Bizans mirasına yönelik çalışmalarına 2001 yılında başlayarak Türkiye Trakyası, İstanbul ve Bithynia dahil olmak üzere Marmara Bölgesi ile Orta Anadolu Bölgesi’nin Bizans Dönemi yapı envanterini tamamlamıştır. Akdeniz Bölgesi envanteri üzerine çalışmalar sürmektedir. Bu bildiride projenin Bizans Dönemi yapı envanterleri tanıtılacak, çalışmalar sonunda elde edilen veriler ve keşif gezisi sırasında karşılaşılan sorunlar ele alınacaktır. 

Türkiye’de Akademik ve Popüler Dergi Makalelerinde ve Çeviri Eserlerde Bizans (1923-2023)
Cem Almurat, Berke Çetinkaya, Hakan Berke Erkan, İbrahim Erkin Göçen, Kevser Gül, Ferhat Sezer Kurtoğlu, Ulaş Deniz Tümkaya, Tamer Yanık

Bu araştırma Türkiye’de Bizans’a ve Bizans çalışmalarına yönelik akademik ve popüler ilginin gelişim ve evriminin niteliksel ve niceliksel bir analizini sunmaktadır. Çalışma, 1923 ila 2023 arasında yayınlanan makaleler ve çeviri kitaplara odaklanmaktadır. Toplanan veriler iki bölümden oluşur: İlk bölüm çeviri kitaplara odaklanırken, ikinci bölüm popüler ve akademik süreli yayınlardaki Bizans’a ilişkin makaleleri incelemektedir. Böylesine geniş kapsamlı bir projenin tamamlanabilmesi için net ve kapsayıcı kategorilere dayanan, sayısal ve olgusal girdiler ile içerik analizlerinden oluşan bir veri kümesi oluşturulmuştur. Niteliksel veriler, çeviri kitaplar ve makalelerde kullanılan disiplinler ve yardımcı bilimler ile Bizans tarihinin hangi dönemleri ve coğrafi noktalarına odaklanıldığını ortaya koyar. Niceliksel veriler ise Bizans konulu makalelerin seçilen dergilerdeki toplam makale sayısına oranına dair istatistiki verilerin yanı sıra, bu makalelerin Bizans’ı bir “tematik kategori” olarak doğrudan mı, yoksa kısmen veya ikincil odakla mı ele aldıklarını inceler. Kitaplar özelinde, yazarlar ve çeviri süreçlerine dair kaynak dil, yazar bilgisi, yayın yeri ve yılı gibi bilgilerin toplanması, Bizans hakkındaki araştırmaların yakın dönemde İngiliz dili hakimiyetine girmesi ve İstanbul’un halen rakipsiz biçimde yayınevlerinin başkenti olmayı sürdürdüğüne dair gözlemler yapılmasına imkân tanımıştır. Kitapların çevirmen ve editör önsözleri ile kapak tasarımı ve yazıları (yazar Türkçe baskıya özel önsöz verdiği durumlarda yazarın önsözü de dahil edilmek üzere) incelenerek çevirilerin arkasındaki gerekçeler/motivasyonlar araştırılmıştır. Çeviri kitaplar ve makalelerin temalarının incelenmesi, Türk halkının Bizans’la alakalı konulara ilgisinde görülen süreklilikleri ve değişimlerini açığa çıkarmaktadır. Bunun yanı sıra, çalışmanın en önemli amaçlarından biri de temalardaki eğilimlerin okuyucuların ilgisini etkileyen çağdaş sosyopolitik ve ekonomik olaylarla ilişkili olup olmadığını araştırmaktır.

Türkiye’de Bizans Arkeolojisi
Turgut Saner, Gökhan Kaymak

Anadolu’nun belli başlı kültür geçişleri silsilesine göre Bizans katmanı nispeten geç tarihlere yerleşir. Bunun üzerine Anadolu’ya ısrarla yayılan Türk boyları eklenir. Sonrası erken modern ve modern dönemlerin bildik içerikleriyle şekillenir ve büyük ölçüde arkeolojinin nesnesi olmaktan çıkar. Bizans yerleşmeleri bağlamında iki temel oluşum ayrı ayrı vurgulanabilir. Bir formatta erken veya geç Orta Çağ içinde kurulmuş, gelişmiş Bizans Dönemi yerleşmeleri ele alınabilir. Diğer yerleşme formatını, Anadolu’nun en azından Tunç Çağı’yla veya daha geç başlayan şehir katmanlarına Bizans’ın eklendiği durumlar teşkil eder. Görkemli Roma şehirlerinin dinamikleri zamanla zayıflamış, Hristiyanlaşmış bir yaşam aynı yerlerde farklı ihtiyaçlar çerçevesinde akışını bulmuştur. Bu ikinci süreç, özellikle bir Yunan-Roma şehrinin bütünlüğünü ortaya koymayı amaçlayan kazılarda adeta oyun bozucu bir unsur olarak algılanmıştır. Erken yılların kazılarında ilk iş “niteliksiz, geç [Bizans]” duvarlarını kaldırmak olmuştur. Bizans baştan mağluptur, gözünü ışığa açamadan kazma darbelerine maruz kalmıştır. Kiliseler bu aksiyonların bir miktar dışında kalabilmiştir. Bizans’a, ortalığı dağıttığı için sitem edilir. İkonoklazma Dönemi’nde değerli heykelleri, kabartmaları tahrip etmiş, binaları demonte ederek malzemesini yeni binalarda devşirme niteliğiyle kullanmıştır. Tahrip etmediği binaları da bambaşka amaçlarla değerlendirmek üzere bozmuş, tanınmaz hale getirmiştir. Binaların üzerinden sur hatları, kalın duvarlar geçirmiştir. Arkeologları Bizans bağlamında daha ziyade mozaikler ve sikkeler keyiflendirmiştir.

Günümüzde ideolojik türbülanslara mesafeli duran akademik çevreler Bizans’a çoktandır Anadolu’nun olağan bir katmanı olarak hakkını vermektedir. Bildiri; Bizans sanatı ve mimarlığı uzmanları tarafından yürütülen planlı alan çalışmaları ile Bizans tabakalarının “istenmeyen misafir” gibi karşılandığı yaklaşımlara odaklanmakta, konuyu özellikle ilgili araştırmacıların rapor bilgileri ve üslupları üzerinden “algı tarihi” bağlamında ele almaktadır.

Türkiye’de Bizans Çalışmalarının Kurumsallaşması
Nevra Necipoğlu

Türkiye’de Bizans çalışmalarının evriminde, tekil araştırmacıların alana sunduğu katkılarla öne çıkan başlangıç safhasını kurumsallaşmaya yönelik aşamalı bir süreç izlemiştir. Bu süreçte, 21. yüzyılın ilk yirmi senesinde gerçekleşen üç büyük gelişme kurumsallaşmanın en önemli aşamalarıdır ve Türkiye’de 1990’lardan sonra zenginleşerek hız kazanmaya başlayan Bizans çalışmalarındaki gelişmelere zemin hazırlamıştır. 2001 yılı başlarında Bizans/Doğu Roma İncelemeleri Türkiye Milli Komitesi’nin kurulmasını aynı yıl Paris’te gerçekleşen 20. Uluslararası Bizans Çalışmaları Kongresi’nde Association Internationale des Études Byzantines üyeliğine alınması izlemiştir ki bu alanın Türkiye’deki kurumsallaşması ve uluslararası arenada resmi temsili yönlerinden büyük bir adımdır. İkinci önemli adım ise 2007 yılında, Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu’nun her üç yılda bir, İstanbul’da gerçekleşecek bir akademik faaliyet olarak düzenlenmeye başlamasıdır. Son olarak, 2015 yılında Türkiye’de doğrudan Bizans çalışmalarına adanmış -biri Koç Üniversitesi, diğeri Boğaziçi Üniversitesi bünyesinde- iki araştırma merkezinin kurulması, çalışmalara kurumsal çerçevede itici güç sağlamıştır. Bu çalışma, Türkiye’de Bizans çalışmalarının kurumsallaşmasında bu üç önemli olaya odaklanarak önce olayların arka planını, ardından mevcut duruma etkilerini değerlendirecektir.

Türkiye’de Bizans Kültür Mirası: Koruma Alanında İdeolojik ve Pragmatik Güçlükler
Ufuk Serin

Tarihin nasıl algılandığı çoğu zaman siyasal yaklaşımlar ve çağdaş toplumla olan ilişkisiyle yakından ilintilidir. Resmi eğitim müfredatlarının bir parçası olan veya politik olarak vurgulanan milli tarih veya ortak bir din/inanç ile yakından ilişkilendirilen kültürel miras toplum tarafından daha kolay benimsenmektedir. Buna karşılık, tarihin daha az bilinen veya fazla önemli addedilmeyen dönemlerinin anlaşılması hem daha güç olmakta, hem de geçmişin bu alanları toplumun bireyleri için fazla anlam ifade etmemektedir. Bu bilgi ve anlayış eksikliği tarihin taraflı veya yanlış yorumlanmasına ve geçmişin ilgili dönemlerinin kültür mirasının ihmal edilmesine neden olmaktadır. Bu çalışma, kimlik kavramının veya başka bir deyişle, kendini bir yer, gelenek veya inanç ile tanımlayabilme ve toplumsal kabul gören bir bağ kurabilmenin, geçmişe yönelik tavır ve yaklaşımların şekillenmesinde temel oluşturduğunu öne sürmektedir.

Türkiye’de kültürel mirasın korunması sürecinde bugüne değin çeşitli yaklaşımlar etkin ve etkili olmuştur. Bunlardan bazıları korumayı ulusal kimlik yaratmakta bir araç olarak görmektedir. Ancak ulusallık ideolojisi genellikle bir ülkenin veya ulusun tüm tarihini kapsayacak nitelikte değildir ve dolayısıyla seçicidir. Her ne kadar kültürel ve tarihi devamlılık sağlamayı amaçlayan daha geniş kapsamlı koruma yaklaşımları Türkiye’de genel olarak kabul görmüş olsa da, bugüne değin ulusal düzeyde kesin ve tamamen kapsayıcı miras politikaları üretilememiştir. Korumaya ayrılan kaynakların sınırlılığı ve merkezi ve yerel yönetimlerin değişen politikaları, yerleşik ve sürdürülebilir bir koruma anlayışının oluşturulmasını zorlaştırmaktadır. Henry Cleere’nin de vurguladığı gibi, kültürel miras yönetiminin kültürel kimlik oluşturma yönünde (eğitimle bağlantılı olarak) ideolojik, turizm söz konusu olduğunda ise ekonomik bir temele dayanıyor olması, Türkiye’deki güncel koruma anlayışını büyük ölçüde açıklamaktadır.

Araştırmalar, kültürel mirası koruma süreçlerini etkileyen ve geçmişin belirli dönemlerine yönelik “seçicilik” veya ihmale yol açan etnik, sosyokültürel, ideolojik, politik, ekonomik veya tamamen faydacı/yararcı (mevcut korunma durumu, “özgünlük” ve/veya “bütünlük” sorunsalı, yeniden işlevlendirme olanakları vb.) faktörlerin rolünü ortaya koymuştur. Türkiye’de, benzer dürtü ve koşullardan etkilenen Bizans kültür mirasının, örneğin günümüz toplumunun sosyokültürel ve dini yapısıyla daha kolay özdeşleşebilen Selçuklu ve Osmanlı dönemleri yapı ve eserleriyle kıyaslandığında, gündelik hayat ve geleneklerle örtüşmesi doğal olarak daha güçtür. Arkeolojik alanlar ise ayrıca ilgi gerektirmektedir. Bu alanlarda genellikle en son (dolayısıyla yüzeye en yakın ve en kolay tahrip edilebilecek) katmanları oluşturan Geç Antik Çağ veya Bizans Dönemi arkeolojik mirası, anıtsal yapılara veya güncel kentsel mekân ve kullanımlarla ilişkilendirilebilen tarihi yapı veya yapı gruplarına göre, görsel olarak daha az etkileyici, daha az işlevsel ve dolayısıyla daha savunmasız kalabilmektedir.

Toplumun farklı kesimleri tarafından kültürel miras alanlarında tanınan/tanımlanan değerler, bu alanlara atfedilen anlam ve niteliklerle yakından ilişkilidir. Toplumun bireyleri, kendileri için bir anlam ve değer ifade eden yerlere karşı daha katılımcı ve korumacıdır. Bu nedenle, bir miras alanının veya geçmişin belli bir döneminin (bu örnekte Bizans) değerlerini ve sunduğu fırsat ve potansiyelleri geniş halk kitleleri açısından anlamlı ve anlaşılabilir kılmak, toplumsal sahiplenme hissi oluşturmak açısından son derece önemlidir. Bu çalışmada, geçmişi yorumlarken tamamen tarafsız ve değer yargısından uzak olunamayacağı varsayımı göz önünde bulundurularak, Türkiye’de zaman zaman marjinalleştirilen ve/veya ideolojik/politik manevralarda araç olarak kullanılan Bizans kültür mirasının korunmasına ilişkin temel konu ve sorunlar irdelenecektir.

Türkiye’de Dijital Kültürel Miras ve Bilgi Yönetimi
Nurdan Atalan Çayırezmez

Bilginin düzenlenmesi ve yönetilmesi kadar bilgiye erişim de, akademisyenler ve araştırmacılar için önemlidir. Dijital dünyada bilgi ve iletişim teknolojilerindeki değişim kültür mirası ve arkeoloji çalışmalarını etkilemektedir. Ayrıca, kültür mirası profesyonelleri ve arkeologların dijital çağda değişen beklentileri de bilginin üretilmesi, bilgiye erişilmesi ve bilginin kullanılmasına yönelik yeni talepler yaratmaktadır.

Kütüphaneler, arşivler ve müzeler gibi kültürel bellek kurumları, kültür mirasına dair bilginin saklanması, yönetilmesi ve paylaşılmasından sorumludur. Söz konusu kurumlar dijital koleksiyonlar oluşturarak ve sistemler yaratarak fiziksel malzemeleri (ör. kitaplar, dergiler, arşiv malzemeleri, koleksiyonlar) erişime açmaktadır. Dijital kayıtlar, mevcut analog malzemenin dijital malzemeye dönüştürülmesi veya doğrudan dijital ortamda üretilen içerikler yoluyla oluşturulabilmektedir. Kültür mirası çalışmalarında dijitalleştirilmiş ve/veya dijitalde oluşturulmuş verilerin sayısındaki artış akademik, kamusal ve kültürel belleğe dair kurumları çevrim içi dijital koleksiyonlar, altyapılar ve dijital veri arşivleri oluşturmaya yönelik çeşitli projeler gerçekleştirmeye teşvik etmektedir. Bu kurumlar aynı zamanda dijital bilgiye erişim, dijital bilginin kullanımı ile dijital kültür mirası alanında bilginin yönetilmesi ve paylaşılması hakkında farkındalığı arttırmaya yönelik eğitim projeleri de yürütmektedir.

Bu çalışma, arkeoloji ve dijital kültür mirası alanlarında bilgi ve veri yönetiminin önemini incelemektedir. Verilerin açık erişiminin sağlanması ve bulunabilir (findable), açıkça erişilebilir (accessible), birlikte çalışabilir (interoperable) ve yeniden kullanılabilir (reusable) olması, yani “FAIR” olarak kısaltılan ilkelere bağlı kalınması son derece önemlidir. Dijital kültür mirasında bilgi yönetiminin önemi çeşitli örneklerle ele alınacaktır. Verilerin oluşturulması, düzenlenmesi ve paylaşılmasına yönelik, standartlar ve otorite dizinlerinin ve kontrollü sözlüklerin kullanımının eksikliği gibi bazı zorlukların öne çıktığı görülmektedir. Bu çalışma, standartlar ve kontrollü sözlüklerin kullanılması ile verilerin ilişkilendirilmesinin ve bağlı verinin dijital kültür mirası veri yönetimindeki önemini inceleyecektir.

Türkiye’de Erken Cumhuriyet Dönemi ve Sonrasında Bizans Anıtlarında Mimari/Yapısal Koruma
Umut Almaç

Erken Cumhuriyet Dönemi ve sonrasında Bizans eserlerini koruma pratiği; koruma fikirlerinin durumu, eserlerden sorumlu kurumlar ve kişiler veya ilgili dönemde geçerli olan yasal mevzuat gibi farklı açılardan değerlendirilebilir. Bu çalışma, İstanbul'daki Bizans anıtlarından seçilmiş sayıda örnek vaka çalışmasına dayalı olarak özellikle yapısal müdahaleler çerçevesinden dönemin koruma pratiğine ilişkin bazı ipuçları sunmayı amaçlamaktadır. Çalışma, Cumhuriyet’in kuruluşundan başlayarak 1710 Sayılı Eski Eserler Kanunu’nun yürürlüğe girdiği 1973 yılına kadar olan süreci kapsamaktadır. Çalışmada, koruma alanındaki iki önemli uluslararası belge; Atina Tüzüğü (1931) ve Venedik Tüzüğü (1964) yapı ölçeğindeki müdahalelere katkıları dikkate alınarak araç olarak kullanılmıştır.